ŚFiNiA

Michał Dyszyński

Z moich dyskusji z dużą częścią (większością?...) wolnorynkowców, wynika dość charakterystyczny obraz zwolennika tego kierunku - obraz fundamentalisty tak silnie zapatrzonego w jedną "słuszną" wizję, że dość dokładnie zabetonowanego na argumenty. Niestety, bardzo duża część wolnorynkowców nawet nie potrafi podjąć dyskusji w sprawach nieco pobocznych, a ważnych dla zrozumienia ekonomii. Nie potrafi podjąć, bo nie jest przygotowana emocjonalnie na odejście od uproszczonego patrzenia na rzeczywistość - patrzenia, w którym wybór konsumencki ma niemal nieograniczoną moc tworzenia poprawnych więzi gospodarczych, zaś całe zło jest wynikiem ingerencji państwa. To swoiste zauroczenie jedną ideą powoduje odporność na samą nawet możliwość przyjrzenia się skomplikowanemu charakterowi ludzkich zachowań, wielowymiarowości związków, potrzebę uzgodnienia jasnych kryteriów oceny (tutaj wolnorynkowość zupełnie "leży", bo wolność sama w sobie nie jest żadnym kryterium, jako że nawet nie dysponujemy ogólnie przyjętą i jednolitą interpretacją tego pojęcia).

Tutaj tylko chciałbym wskazać na jeden ważny problem związany z tym jakie trudności związane z wyborem konsumenckim pojawiają się w realnym świecie.
Przypomnijmy wolnorynkowy paradygmat - teorię: podstawą rozwoju gospodarki i jest wolny wybór konsumencki, który nagradza te podmioty, które lepiej zaspakajają potrzeby konsumentów. To z kolei zwrotnie powodować ma rozwój dobrych producentów i usługodawców.

A jak jest w praktyce?
- W moim przekonaniu jest to o WIELE, WIELE BARDZIEJ SKOMPLIKOWANE.

Są towary i usługi nabywane cyklicznie (żywność, ubrania), które dość dobrrze wpisują się we wspomniany wolnorynkowy schemat. Tam gdzie konsument ma bazę do porównań (kupił gdzieś lepsze/gorsze pieczywo, lepsze/gorsze buty), tam - przynajmniej teoretycznie - może być wierny dobrym dostawcom, a unikać złych. Jednak patrząc na realny świat, widać, że nawet tutaj nie jest to takie oczywiste:
- jak wiele osób stara się zapamiętać producenta butów, a potem stara się kupować tylko z tego - sprawdzonego - źródła?... - w moim przekonaniu silnie zaburza tutaj sprawę moda, fakt zanikania jednych modeli, a pojawianie się nowych, zmiany na rynku własnościowym (marki są sprzedawane, zanikają) itp..
- na rynku dość bogatym w producentów z całego świata, naturalną jest postawa próbowania różnych towarów. Dlatego lojalność wobec dobrych producentów jest dość mocno wymieszana z pewną kapryśnością wyborów, zabawą w próbowanie nowego.
Wydaje mi się, że nawet tu - w dość mocno wolnorynkowych układach - wpływ wyborów konsumenckich na kształt rynku jest wyraźnie osłabiony - stanowi (moje prywatne szacowanie) może gdzieś w okolicach maksymalnie 40%. Pozostałe 60% to zabawa, pogoń za nowościami, modą, chęcią zaprezentowania się otoczeniu, a nie skupianie na tym, aby mieć pewny, sprawdzony produkt, zaufanego producenta. Oczywiście zależy to od konkretnego człowieka - konsumenta - niektórzy wolą mieć stabilność, inni rzucają się w wir próbowania coraz to nowych rzeczy, częstych zmian.

Jeszcze gorzej z zasadą konsumenckiego promowania ma się rzecz w przypadku produktów bardziej złożonych - np. ubezpieczeń, nieruchomości. Dom zwykle (przynajmniej w Polsce) kupuje się raz, dwa razy w życiu. Ubezpieczenie się głównie opłaca, a korzystanie z wypłaty z powodu szkody też jest rzadkie, więc karanie złego ubezpieczyciela (wyłgał się z wypłaty odszkodowania pod jakimś pretekstem) zmianą na konkurenta oznacza wtedy "wywalenie w błoto" wszystkich wpłaconych wcześniej składek ubezpieczeniowych. Więc ludzie, przy zakupie tych (jakże istotnych wolumenem wartości) produktów opierają się głównie na ogólnej opinii, a nie na własnych doświadczeniach. tym bardziej, że np. firmy budowlane działają najczęściej lokalnie, a jeśli nawet ktoś buduje nowy dom, to w dużej części dlatego, że musi się przeprowadzić. W nowym miejscu pewnie skorzysta już z usług nowej - niesprawdzonej - firmy budowlanej.
Czyli dochodzimy powoli do wniosku, że w dzisiejszych czasach (jakże skomplikowanych w porównaniu z sytuacją z XVIII wieku, gdy to Adam Smith tworzył teoretyczne podwaliny ideologii wolnorynkowe), mechanizm wyboru konsumenckiego mocno się ROZMYŁ - ubrał w złożone otoczenie kulturowe, prawne, które powoduje, że rola wyborów konsumenckich zmodyfikowała się i chyba, osłabła (przynajmniej w stosunku do sytuacji sprzed tych ponad 200 lat). Oczywiście nie zanikła zupełnie. Osłabła.

Czy dałoby się jakoś przywrócić jej rangę?
Tutaj wolnorynkowcy od razu by zakrzyczeli: nie trzeba nic robić (tzn. państwo nie powinno się wtrącać)! Niech zostanie jak jest, samo się wyprostuje, bo ludzie sami wybiorą i będzie dobrze.
Ale widać wyraźnie, że ludzie jednak sami wybierają (doświadczamy tego na co dzień) i wciąż jest coraz trudniej - w tych skomplikowanych czasach - znaleźć PODSTAWY DO RACJONALNEGO WYBORU KONSUMENCKIEGO.

Sam tego doświadczam (myślę, że prawie każdy) w wielu sytuacjach
- nie wiem czy produkt wybrać, bo model jest całkiem nowy na rynku
- nie wiem czy produkt wybrać, bo producent jest nowy
- nie wiem czy produkt wybrać, bo dostawca - choć nie jest nowy - to jednak ja go nie znam, a trudno mi jest znaleźć wiarygodne opinie na jego temat
- nie wiem czy produkt wybrać, bo właśnie próbuję ten nowy rodzaj produktu i nie mam jeszcze sprecyzowanych oczekiwań
- nie wiem czy produkt wybrać, bo wielość (często mylnych - reklamy...) informacji zaburza mi przestrzeń do podjęcia decyzji
- nie wiem czy produkt wybrać, bo nie mam wiedzy do oceny (technikalia w tym zakresie to dla mnie "czarna magia").
- nie wiem czy produkt wybrać, bo moda co innego, a moja - niezbyt sprecyzowana - wizja, co innego.
W sumie jest tyle zmiennych, że element wyboru odpowiedzialny za promowanie tych dobrych producentów, dostawców spada do średniej 20% - 30%. W tej sytuacji całkiem dobrze żyją sobie naciągacze różnej maści, którzy co prawda merytorycznie są gorsi jako producenci, ale mieszają ludziom w głowach za pomocą przeróżnych manipulacji - publikacje w prasie, reklamy, PR i inne działania marketingowe.

Stawiam tutaj pytanie - czy w tej wolnościowej (!) układance składającej się z:
- realnej wartości użytkowej produktu
- otoczenia marketingowego (reklam, dostępności na danym terenie itp...)
- mody
- ograniczonego dostępu do wiedzy
- ograniczonych możliwości testowania (wielość nowych producentów i produktów)
zdanie się na sam (tylko i wyłącznie) wolny wybór jest na pewno najlepszą drogą do wyłaniania tych dobrych podmiotów gospodarczych?...

- Od razu daję swoją opinię - w moim przekonaniu NIE.
I własne doświadczenie z moimi wyborami konsumenckimi dyktuje mi od razu pomysły na poprawę tej sytuacji:
- potrzebowałbym działań w zakresie STANDARYZACJI (tylko porównywalne jako tako produkty dadzą się sensownie porównywać)
- potrzebowałbym działań w zakresie ZDOBYCIA WIARYGODNYCH INFORMACJI (nie chcę być zdany wyłącznie na reklamy i chwiejne opinie nielicznych konsumentów i wynajętych klakierów)
- potrzebuję - w sytuacjach większej wagi - DODATKOWYCH ZABEZPIECZEŃ - czyli np. chciałbym, aby leczył mnie nie osobnik, który się wybija wolnorynkowo, ale nie wiem, ile jest w tym marketingu, a ile realnej jego wiedzy, ale przynajmniej podstawowych gwarancji, że ów medyk osiągnął pewien minimalny poziom wiedzy medycznej (zdał egzaminy na studiach). Oczywiście - jeśli zechcę! - dalej chcę mieć prawo leczyć się u znachora, ale chciałbym jednak mieć WYRAŹNE ROZRÓŻNIENIE sytuacji znachor vs osoba po (rzetelnych!) studiach medycznych (wybór do mojej decyzji, ale w oparciu o pewne podstawowe przesłanki).
Czy rozwiązania dla wyżej wypisanych pomysłów (dałoby się sporo tutaj dodać nowych, też ważnych) wygenerują się same? - tak z samorzutnego, wolnorykowego, wolnościowego kształtowania się?...
Ja jestem przekonany, że NIE.
Jest tu potrzebny jakiś czynnik ZBIOROWEJ UMOWY. Część tej umowy może być realizowana w oparciu o aparat państwa, inna część może być jakoś bardziej pozarządowa, społeczna (najlepiej, aby jakoś się wspomagały). Która będzie dominować - tu już drobiazg. Ważne, żeby takie umowy (potrzeba jakichś sankcji w przypadku złamania umowy...) się pojawiły. Wtedy będę mógł (dobrze od strony rynkowej) wybierać i nagradzać rzeczywiście te podmioty, które są lepsze.

W przeciwnym wypadku będę miał to, co teraz tez nie raz jest moim przykrym doświadczeniem - wybieranie po omacku, z niewiarygodnych danych, promując niewłaściwe podmioty. Wolny rynek zatem będzie działał dobrze o ile uda się wymusić (!) na nim (sam tego rynek nie zrobi) więcej wiarygodnej wiedzy, więcej standardów, które pozwolą porównywać w sposób sensowny. Dlatego budowanie dobrej ekonomii oznacza - niestety dla wolnorynkowców - konieczność BUDOWANIA PEWNEJ INFRASTRUKTURY informacyjnej, prawnej, edukacyjnej. Czyli niestety - tutaj trzeba... więcej państwa (ewentualnie jakichś organizacji, które zrobią to samo co może zrobić państwo, ale będą się nazywały inaczej....).

I jeszcze jedna uwaga a propos ograniczeń koncepcji całkowitej dominacji wyboru konsumenckiego jako czynnika wyłaniającego dobre i złe produkty, dobrych i złych producentów.
Można to dobrze wytłumaczyć na przykładzie człowieka, który szuka leku na jakąś niebezpieczną chorobę, grożącą życiu dziecka, czy kogoś z rodziny. I tenże człowiek dostaje do wyboru rynkową propozycję leczenia - załóżmy kilka możliwych terapii.
Wolnorynkowcy "bardzo się ucieszą" i uznają za świetną okoliczność, że jak wybierzemy złego producenta, złą terapię, to następnym razem już tej terapii nie wybierzemy. Czyli producent od nas "dostanie po nosi". I fajnie - powiedzą - wolny rynek zadziałał! Problem w tym, że niepowodzenie terapii, to śmierć bliskiej nam osoby.

Podejście wolnorynkowców - promujące de facto metodę prób i błędów - to najbardziej konserwatywna strategia, to ciągłe testowanie (nowymi pokoleniami, nowymi ludźmi, którzy jeszcze się czegoś nie nauczyli) ciągle tych samych pytań.
A może owa metoda prób i błędów, tak bardzo kosztowna (błędy bywają nieraz katastrofalne), tak bardzo niebezpieczna, da się w bardzo wielu sytuacjach zastąpić EFEKTEM WIEDZY?....
Dlaczego upierać się przy ciągłym próbowaniu, ciągłej "wolności" testowania tego, co już setki razy okazało się niewłaściwe?... Może właśnie pewnych rzeczy TRZEBA ZABRONIĆ?! Tak odgórnie, bo my JUŻ WIEMY, że to się nie sprawdza?... Już wiemy, że nie należy pić wody z kałuży, albo stosować na potęgę DDT. Ta wiedza kosztowała życie i zdrowie miliony istnień. I często wcale nie głupich ludzi, wcale nie "gorszych". Ale takich, którzy po prostu zajmowali się czymś innym, byli dobrzy w jakiejś innej specjalności, a przy okazji czegoś zetknęli się ze wspomnianymi zagrożeniami. Z zagrożeniami, których tysiące krąży wokół nas.
Bo jakże często wcale nie jest tak, że podczas kolejnej fali testowania odpadną ci "najgorsi", nieprzystosowani. Jakże często odkrycia były dziełem przypadku, wyjątkowego geniuszu.
Metoda doskonalenia oparta na eliminacji - bo taką jest realnie metoda żądająca nieskrępowanej wolności - to metoda upiorna, nie licząca się z życiem, zdrowiem, dobrem ludzi. To metoda kompletnie bezduszna - odpadłeś, zginąłeś, to fajnie, znaczy że dobrze się stało, bo to dowodzi twojej niskiej wartości, niedostosowania.
Można na skróty!
Można ustalić (sztucznie, ale z regułami sztuki) zasady, które spowodują, że typowe błędy, znane z przeszłości, nie będą się powielały. Bo już to sprawdziliśmy (jako ludzkość) i po raz setny sprawdzać tego nie ma potrzeby.
Można skorzystać ze zgromadzonej przez ludzkość wiedzy i postawić ograniczenia, tam gdzie one wyraźnie coś chronią. Można i trzeba (!)ZAINTERWENIOWAĆ w istotnych kwestiach. I nie bardzo widać lepszego kandydata na podmiot, który owe ograniczenia postawi, niż coś powołanego przez ludzi z danego terenu, poddanego społecznemu osądowi - czyli państwo. Można by tworzyć od nowa coś innego, ale ostatecznie pewnie wyjdzie i tak na podobny układ - tzn. coś zależnego od woli ludzi (wybory), poddanego ustalonym regułom (prawo, ale także - niestety - jakaś biurokracja), wreszcie cos, co zyskało jakiś autorytet, do pewnego stopnia się sprawdziło.
Oczywiście mamy zawsze (trudne) pytanie: które to kwestie wymagają ograniczeń?
Ale to pytanie nie zmienia podstawowej zasady, która powiada, że interweniowanie, sztuczne występowanie wbrew różnym (wolnorynkowym) wolnościom jest potrzebne. Byle nie w nadmiarze!

Johnny99

Michał Dyszyński