ŚFiNiA

Michał Dyszyński

Od paru ładnych postów śledzę na sfinii dyskusje poświęcone sprawom społecznym i ekonomicznym. Wydaje mi się, że na mój pogląd na pewne sprawy zawiera pewien pierwiastek stosunkowo mało brany pod uwagę. Dlatego chciałem zwrócić na niego uwagę w osobnym wątku – tym wątku.

Wyjdźmy od prostego pytania:
Czy (wolny) rynek nie ma alternatywy?
To pytanie wydaje się nieco przewrotne. Z jednej strony odpowiedź wydaje się oczywista – skoro komunizm zbankrutował, to raczej nie ma o czym dyskutować...
Problem w tym, że rozpatrywanie zagadnień ekonomicznych jedynie w kontekście dylematu wolności rynku vs. różnych postaci komunizmu, socjalizmu, etatyzmu, interwencjonizmu państwowego wydaje mi się poważnym zubożeniem, ograniczeniem. Jest metodologicznie niepoprawne, bo bez względu na to, czy komunizm kiedykolwiek istniał, czy nie pytanie o kształt prawidłowych stosunków ekonomicznych wydaje się być zasadne.

Poza tym
Po pierwsze nawet „realny socjalizm” nigdy nie zerwał całkowicie z rynkiem – za komuny też były pieniądze, były sklepy i towary. Część z nich była produkowana w strefie prywatnej, część w fabrykach zarządzanych centralnie, ale – mimo wielu różnic – więcej pewnie da się znaleźć podobieństw zapożyczeń z systemami rynkowymi, niż absolutnych przeciwieństw. W szczególności np. nikt nie negował roli pieniądza, zysku, zapłaty za pracę. Bo jak inaczej?...
Tymczasem...
- Można inaczej! Weźmy przykład pierwotnych wspólnot o charakterze rodzinnym. Tam nie było pieniędzy, zapłaty, tylko wola głowy rodziny, który wyznaczał wszystkim jej członkom pracę do wykonania, a potem rozliczał i wydzielał efekty wspólnego wysiłku. To kompletnie inny model współpracy. Czy się tak da? Ano na pewno da się, bo to sprawdzone.
Oczywiście wygoda tego modelu ogranicza się do współpracy w małych grupach.
Dalej można się posunąć wprowadzając handel wymienny. Tutaj też nie ma pieniędzy, ale ludzie mogą jakoś dzielić się owocami swojej pracy, nawet jeśli nie mają wspólnego zarządcy. Ten model staje się niewygodny, gdy weźmiemy pod uwagę transport towarów na dalsze odległości – tutaj pieniądz wykazuje swoją wyższość, bo można zarobić na handlu w jednym miejscu, a potem przewieźć towar zakupiony za te pieniądze zupełnie gdzie indziej i z innego źródła.
Ale czy pieniądz ma same zalety w porównaniu do handlu wymiennego?
- w moim przekonaniu – NIE.
Np. wymiana wyłącznie towarowa, w porównaniu do związanej z pieniędzmi wydaje się np. być bardziej odporna na przestępstwa. W końcu jeden dodatkowy element – pieniądz – to dodatkowa możliwość fałszowania, ułatwienie kradzieży itp.
Ale zbliżmy się do sedna sprawy, którą w mojej koncepcji jest zwrócenie uwagi na element, który chyba z 99% ludzi traktuje jako absolutnie oczywisty i niepodważalny. Stawiam proste pytanie:
czy wzrost gospodarczy na pewno jest pozytywny z punktu widzenia życia, szczęścia człowieka?

Problem wydaje się być banalny i prawie każdy od razu pomyśli coś w stylu: a jak inaczej? Na pewno tak!...
Ale spójrzmy trochę na nasz świat. Ten jaki mamy wokół siebie. Co zyskaliśmy dzięki postępowi gospodarczemu?
Na pewno:
większą wydajność pracy
większą ilość towarów
zwielokrotnione możliwości podróżowania
niesamowity dostęp do wiedzy, informacji
A co straciliśmy?
- w moim przekonaniu całkiem niemało:
Staliśmy się mniej samodzielni w swoim życiu. Człowiek starożytny mógł miesiącami nie kupować niczego, nie musiał martwić się o całą masę wymogów pochodzących od innych ludzi. Jak sobie zasiał pole, a potem zebrał plony, to miał co jeść. Jak zbudował dom, to miał gdzie mieszkać. Nikt mu nie robił „łaski” czy coś dla niego ma, czy też nie. Może to co ów człowiek zrobił sobie sam było mniej profesjonalne, gorszej jakości, może było tego mniej, ale przynajmniej każdy mógł mieć pretensję głównie do siebie. I satysfakcję z tego co zrobił, też miał.
Człowiek dawnych czasów mniej musiał się oglądać na to, czego żądają od niego inni ludzie – nie było gąszczu standardów, praw do przestrzegania, terminów nieprzekraczalnych na wysłanie czegoś tam do urzędu. Nie było konieczności nadążania za czymś, stresu bycia na czasie i trendy, nie było dyktatorów mody (a jeśli już, to działali na mniejszą skalę), którzy żądają aby wszyscy – czy tego naprawdę chcę, czy też nie - wciąż wymieniali swoje fatałaszki, samochody, zegarki i gadżety na coś nowszego. Czy to na pewno było gorzej, czy ludzie czuli się mniej szczęśliwi?...
Czy dzisiejszy człowiek, zagoniony do wypełniania norm i standardów, do pogoni za konkurencją, wydajnością, prestiżem na pewno jest szczęśliwszy od pasterza, który – choć ubogi – miał na co dzień piękno przyrody, jasne reguły życia, brak zegarka regulującego większość zajęć dnia?...
Nauczyliśmy się postrzegać szczęście przez stan posiadania. I mamy rzeczywiście o wiele więcej przedmiotów niż nawet bardzo zamożni ludzie dawnych czasów. Mamy samochody i teoretycznie możemy z ich pomocą zwiedzić różne ciekawe miejsca. Wiele ciekawych miejsc. Ale ile czasu zostaje nam w życiu na realizację tej możliwości?...
Warto temu się przyjrzeć, jeśli tylko odliczymy niezbędne zajęcia – czas przygotowania do pracy, dojazd tam i z powrotem, wreszcie czas samej pracy. Mamy piękne domy (nie wszyscy, ale przynajmniej spora część Europejczyków) i możliwości odpoczynku w nich, ale tempo życia i tak ustawia większość z nas poza tymi domami – najwięcej naszego życia aktywnego spędzamy w zakładzie pracy, w wolnym czasie na urlopach, czy na jednorazowych wypadach itp. Mamy mnóstwo sprzętu, z którego korzystamy w niewielkim stopniu, książek, których nie mamy kiedy przeczytać, sprzętu grającego, którego nie słuchamy. Mamy to, mamy tamto... Tylko, że większości moglibyśmy równie dobrze nie mieć, jako że z nich realnie nie korzystamy. Najpierw z powodu braku czasu, potem często zmęczenia wszystkimi innymi zajęciami, czy prostej konkurencji między wieloma atrakcjami. Mamy też wypalenie zawodowe, życie w ciągłym kieracie, stres niewypełnionych zobowiązań, zaległych obowiązków, spraw do załatwienia, znajomych od dawna nie odwiedzanych... Mamy mnóstwo możliwości robienia czegoś i jakże mało czasu na (a często i sił) ich zrealizowanie. Stoimy przed barwnym światem, który woła do nas o więcej aktywności, ale z każdą nową naszą zrealizowaną aktywnością pokaże nam dziesięć nowych, które też są do wykorzystania.
Człowiek dzisiejszy jest CHOROBLIWYM KUPOWACZEM, a niekoniecznie już użytkownikiem zakupionych towarów. Na to ostatnie dość często nie ma czasu, bo trzeba go poświęcić na pracę, która pozwoli kupić następny towar. Kapitalizm "uszczęśliwia" nas zwykle do momentu zakupu - skoro pieniądze zostały wydane, klient się "złapał" na wydanie pieniędzy na towar, to znaczy, że wszystko co ważne zostało załatwione. Teraz jest czas, żeby ten klient zapragnął kupić coś nowego, żeby za długo nie skupiał się na starym, nie analizował, nie brał zbytnio do siebie. Tylko powierzchowne zapoznanie się i... goń szukać czegoś nowego.

Jak wykazują badania, w Polsce najszczęśliwszą grupą społeczną są emeryci. Co prawda często schorowani, nieraz opuszczeni, ale już nie muszą spełniać niczyich życzeń, skromna emerytura wystarcza na przeżycie, a stres jest na znacznie niższym poziomie. I nie martwią się już niższym stanem posiadania. Nie muszą gonić za niczym, mogą cieszyć się życiem.
I często nie wiemy już, czy ta gigantyczna możliwość wyboru tak naprawdę jest naszą szansą, czy przekleństwem?...
Wzrost gospodarczy przyniesie nam jeszcze więcej nowych możliwości, więcej barw i dźwięków, więcej kolorowych reklam miejsc, w których jeszcze nie byliśmy, potraw, których nie próbowaliśmy, towarów, których nie kupiliśmy. To wszystko zawoła do nas: bierz, goń za tym, to takie fajne! I pewnie będziemy posłusznie gonić. I jak coś dogonimy, to powiemy sobie, że nas to uszczęśliwiło. Ale będzie to szczęście ze skazą – bo przecież w tym samym czasie mogliśmy robić tysiąc innych rzeczy, zapewne nie mniej atrakcyjnych. Więc może źle wybraliśmy, może coś straciliśmy?
Czy więcej tego wszystkiego co wokół nas na pewno ludzi szczęśliwymi? Czy tylko bardziej zagonionymi, mniej mającymi czasu aby pobyć np. z kimś bliskim, albo nawet z własnymi myślami.
Przyzwyczailiśmy się, że wszystko się kupuje – domy, jedzenie, samochody, zagospodarowanie czasu wolnego. Zamiast po prostu robić coś wg własnego pomysłu, zdajemy się na zakupiony pomysł "profesjonalisty" od zagospodarowania nam czasu. Jesteśmy biorcami tego co przygotowali dla nas jacyś inni ludzie. Dlaczego coraz mniej rzeczy robimy sami?
- Pewnie dlatego, że przecież nie ma na to czasu. To w takim razie na co przeznaczamy ów nasz czas, jeśli nie mamy go na to, aby być w pełni wg tego co w sobie ujrzeliśmy, co - całkowicie subiektywnie -NAM nam się podoba? Jeśli tak rzadko robimy coś tylko po swojemu, z absolutnie własnego pomysłu, a tylko wdrażamy pomysły innych ludzi, to kiedy jesteśmy SOBĄ?
Mamy fast foody, żeby było szybciej, bo przecież nie ma kiedy zjeść na spokojnie - w tym czasie zarabiamy żeby kupować nowe rzeczy, a dzięki owym zakupom nie musimy kolejnych rzeczy robić sami, przygotowywać sami. Ale czy czas zarabiania na owe rzeczy do kupienia, w porównaniu do czasu poświęconego na zrobienie tego sobie samemu wychodzi nam na plus? Patrząc na to, jak bardzo jesteśmy zaganiani, jak bardzo ciągle brakuje czasu, chyba nie.
Gdzieś ktoś opowiadał mi ciekawą historyjkę o rodzinie emigrantów w USA. W pewnym momencie do Polki prowadzącej tam gospodarstwo zgłosili się przedstawiciele urzędu, który zamierzał odebrać owej polskiej rodzinie dzieci! Dlaczego? - bo "zorientowali się", że wspomniana Polka nieprawidłowo żywi swoją rodzinę. A skąd to wiedzieli? - z analizy wydatków na karcie kredytowej. Po prostu urząd, analizując te wydatki stwierdził, że nie ma na niej odpowiedniej ilości warzyw. Na szczęście Polka wybroniła się z zarzutu, bo pokazała, że te warzywa są w diecie rodziny, tylko nie pochodzą z gotowych zestawów, a są przygotowywane samodzielnie ze świeżych surowców (kupowanych, po "polsku", na straganie za gotówkę, co było tam wielką rzadkością). Zastanawiające jest, że urzędnikom w Stanach nie mieściło się w głowie, że ktoś może sam przygotowywać warzywa, a nie korzysta z gotowych, przygotowywanych towarów.
O czym to świadczy? - tutaj zwracam uwagę na prosty fakt, że wraz ze wzrostem gospodarczym coraz więcej rzeczy ktoś robi za nas, coraz więcej kupujemy gotowców, co raz więcej zdajemy się na jakichś profesjonalistów. Ale czy ci profesjonaliści na pewno znali dobrze nasze potrzeby? Kto tu do kogo się dostosował? - czy oni do naszych potrzeb, czy to my swoje oczekiwania i swoje potrzeby przykroiliśmy to tego co ktoś nam gotowego zaoferował?...
Czy nasze rozrywki są dla nas, czy my wtapiamy się w to, czy „powinno” być naszą rozrywką?...
A przecież to co się naprawdę liczy dla szczęścia, to stan naszego umysłu i uczuć. Jeśli usiądziemy w najpiękniejszym miejscu na ziemi, ale nasz umysł będzie rozdrażniony, poirytowany, w depresji, to czy będziemy szczęśliwi? Jeśli nawet dostaniemy coś bardzo drogiego i pożądanego przez większość ludzi, ale dla nas obcego, niedostosowanego do pragnień, to co to nam da?
I odwrotnie – jeśli człowiek wewnętrznie radosny, pogodzony ze sobą, z życiem radośnie wystawi swoją twarz do słońca, choć będzie w łachmanach na wysypisku śmieci, to czy będzie mu źle?...
Jeśli nawet nikt nie będzie mu zazdrościł, nikt tego nie doceni, ale on przeżyje w tej chwili mistyczne uniesienie, czy choćby inny stan poczucia harmonii swojego jestestwa z tym co jest mu dane, to czy będzie stratny z tego powodu?
Jesteśmy przyzwyczajeni, że to co wartościowe, trzeba zdobyć od kogoś, że ktoś to powinien docenić, może zazdrościć. To przyzwyczajenie jest jednak niczym innym, tylko FORMĄ UZALEŻNIENIA od otoczenia, od stawianych nam przez innych ludzi celów, kryteriów wartości, norm. A gdyby tak bardziej samemu wyznaczyć sobie cele szczęścia w życiu, to co by się stało?
Myślę, że większość z ludzi zapytana o chwilę największej radości, szczęścia nie wskaże momentu gdy dużo zarobili, albo kupili czy dostali jakiś przedmiot, może nieruchomość, czy pieniądze, ale będzie to np. pocałunek z bardzo upragnioną osobą, czas spędzony z nią razem, albo z innymi ludźmi.
Wzrost gospodarczy zapewni nam mnóstwo przedmiotów i usług. Jeszcze nowszych, jeszcze doskonalszych, wartych kupienia. Ale raczej nie da nam czasu na ich spożytkowanie. Więc w pospiechu spędzimy wakacje na Kanarach, kupimy kolejny samochód, który trzeba będzie ubezpieczyć zadbać, a który ostatecznie przyda się na dojazdy do pracy, znowu poznamy jakieś standardy do przestrzegania wymagania ze strony szefa, poczucie „nie bycia gorszym” wobec znajomych. I znowu będzie ta praca, kredyty do spłacenia i coraz większy wysiłek, żeby mieć więcej przedmiotów i więcej nowych możliwości, żeby nie odstawać, może żeby nam zazdrościli. I pewnie będziemy mieli więcej tych przedmiotów i możliwości, ale mniej czasu po prostu na życie.
Daliśmy się zapędzić do obłędnego wyścigu o więcej, więcej, więcej. Liczy się ilość, szybkość, jakość przeżywania życia schodzi na dalszy plan, bo w nawale tego co da się upchnąć w 24 godziny doby wymagane jest dołożenie jeszcze jakiejś nowej atrakcji, albo nowej pracy prowadzącej do "sukcesu". Dlatego wiele towarów tylko kupujemy i szybko wyrzucamy, zamawiamy a potem nie wykorzystujemy. Życie nasze kręci się nie wokół nas samych (w sensie poświęcenia się chwili, która jest dla nas ważna i nas bogaci, czy uszczęśliwia), a wokół samego ściągania do siebie atrakcji. Po ściągnięciu atrakcji, sprawa staje się "załatwiona" i kto by się teraz martwił samym dokładnym przeżyciem owej atrakcji?... Przecież trzeba się zająć ściąganiem kolejnej atrakcji... W ten sposób dziala wzrost gospodarczy i "postęp".
Czy to na pewno jest postęp?...

Kiedy umiera ktoś z naszych bliskich, zwykle przychodzi refleksja: co już umarł(a)? A ja tak niewiele z nim/nią byłem, prawie się nie znaliśmy, tyle rzeczy można było sobie powiedzieć... Ale kiedy powiedzieć? Kiedy być z drugim człowiekiem, skoro świat wzywa do zdobywania. Do więcej, więcej, aż zobaczymy granicę poza którą mózg nie będzie w stanie przetworzyć tego nawału informacji, wrażeń, pragnień, rozterek, uczuć. I tylko w pośpiechu zastępujemy jedne wrażenia innymi. Nie pytając nawet czy rzeczywiście lepszymi, bo kto ma czas się nad tym zastanowić?...

neko

Ciekawy esej, i właściwie zgadzam się z jego treścią. Mimo to mam kilka uwag.

Michał Dyszyński

neko

neko

neko

I jeszcze mały przyczynek do treści eseju - cytat, zasłyszany dziś w Ipr. PR:

"PKB mierzy wszystko, poza tym, co czyni życie wartościowym " (sentor E. Kennedy).

Michał Dyszyński