ŚFiNiA

Michał Dyszyński

Różne polemiki wolnorynkowców z socjalistami skupiają się na mechanizmach zarządzania - władzy, w tym obszarze doszukując się klucza do uzasadnienia właściwego systemu gospodarczego. Tymczasem kluczem do poprawnego myślenia o rozwoju społeczeństw i gospodarki jest (przynajmniej w moim przekonaniu), wcale nie "wielka władza" (państwo, czy kapitaliści), ale PSYCHOLOGIA NA POZIOMIE POJEDYNCZYCH LUDZI.
Tutaj - w zakresie podstawowej psychologii - oba kierunki (socjalizm i wolnorynkowcy) mają czarną dziurę myślenia, co w efekcie objawia się fundamentalnymi błędami w dalszym rozumowaniu.

Aby zrozumieć ów problem warto wyjść od ewolucji.
Wolnorynkowcy zakładają, ze idealną postawą człowieka w gospodarce jest, dostosowujący się do zmiennych warunków twardy liczykrupa, który zawsze chce zarobić, a nie zamierza nic tracić - ponad wszystko kieruje się pragnieniem zysku. To, w połączeniu z chaosem zachowań gospodarczych, i odsiewem opartym o wolnrynkowy wybór konsumencki miałoby dalej wszystko uregulować (przynajmniej wg wolnorynkowców).
Socjaliści z kolei zwykle w ogóle ignorują właściwości ludzkiej natury, uważając tę naturę za coś mało istotnego wobec ludzkich "potrzeb", które - jakie są, każdy widzi. Dalej skupiają się już na tym kto będzie rządził, decydując o tym co "oczywiste".

Problem w tym, że ewolucja ani nie ukształtowała ludzi jako przykładne liczykrupy, ani też nie zapewniła jakiejś szczególnej podatności dla władzy. Ewolucja, w obszarze zachowań społecznych, dała człowiekowi cechy bardziej ogólne (Niezależnie od znanych już cech związanych z koniecznością przeżycia jednostek)
1. przede wszystkim PRAGNIENIE KOMUNIKACJI Z INNYMI OSOBNIKAMI SWOJEGO GATUNKU
2. PRAGNIENIE WSPÓŁDZIAŁANIA,

te cechy, dla przeżycia stada, przez miliony lat były niezbędne. Stado małpoludów składające się głównie z egoistów miało mniejsze szanse na przeżycie, utrzymanie się, niż stado osobników współpracujących. Bo tylko współpraca dawała efekt skali - gdy jeden czuwał, wielu mogło odpocząć; gdy trzeba było upolować większe zwierzę miejsce w tej pracy mieli osobnicy z nagonki i ci co ubijali ostatecznie bestię. To widać oczywiście już na poziomie stad wilków, lwów, małp, czy innych zwierząt stadnych.
Jaki stąd wniosek?
- Ano bardzo prosty - jesteśmy ewolucyjnie nastawieni na komunikację. Poprawnym, właściwym ewolucyjnie mechanizmem w grupie jest empatia!

Co stało się w ostatnich paru wiekach?
- Gigantyczny przewrót emocjonalno - myślowy! Oto zapanował wolnrorynkowy prymat egoizmu i chciwości nad współpracą, empatią. Ale większość ludzi (po staremu poprawnie) reaguje w sferze emocji - szukają porozumienia, zgodności z innymi ludźmi, mechanizmów współpracy i obszarów wspólnoty. Chcą czuć się częścią życzliwego obszaru społecznego, chcą mieć ludzi, którym mogą ufać, miejsca dobrze obznajomione, chcą się do siebie upodabniać (mechanizm upodobnienia zapewnia stadu poczucie wspólnoty, spójność zachowań).
Ale teraz już nie ma tak dobrze! Bo oto ponad tymi mechanizmami społecznymi prymat wziął ZYSK. Zyskowność, niczym walec, tłamsi ludzkie milionami lat doskonalone mechanizmy grupowe.
W jaki sposób?
Świetnie widać to w reklamie: większość z nich po prostu wykorzystuje to, że chcemy czuć się razem z ludźmi, że szukamy bezpieczeństwa, akceptacji - wykorzystuje w jednym celu, aby zmanipulowany osobnik zignorował rozsądek przy wyborze danego produktu i kupił go, opierając się na instynktowych impulsach, a nie rzeczywistych potrzebach.
A spece od marketingu coraz lepiej zgłębiają słabości ludzkiej natury, coraz silniej wchodzą w podświadome powiązania ludzkich uczuć i myśli. Więc, kierowani impulsami, ludzie kupują rzeczy, które - jak się orientują często już po paru godzinach - są im zbędne, czasem nawet szkodliwe.

Dobrze to widać na spotkaniach produktowych, które są organizowane przez firmy dla ludzi starszych. Ludzie w podeszłym wieku reaguję bardziej instynktownie, bardziej zgodnie z mechanizmami grupowymi, a trudniej jest im ocenić pewne konkrety. I specjaliści od sprzedaży bezpośredniej bardzo dobrze to wykorzystują.
Podobnie działają w większości niemal wszyscy oszuści - zawsze chodzi o zmylenie człowieka, aby za dobrą monetę wziął jakiś pozór - np. zaufał zbyt szybko, uznał jakąś cechę (produktu) za ważniejsza, niz jest w rzeczywistości. Człowiek jest (ewolucyjnie) nastawiony na perswazję, kontakt osobowy, na uleganie prośbom innych ludzi. To przez tysiąclecia spajało grupę, zapewniało ludziom przeżycie. Teraz ta cecha obraca się przeciwko "naiwnym". Naiwnym znaczy gorszym?...
A może właśnie naiwność jest bardziej poprawna, niż twardy egoizm i wykorzystywanie każdej okazji, aby zarobić?... Czy społeczeństwo twardych chciwców (jakie w większości lansują wolnorynkowcy) będzie lepsze, poprawniej funkcjonujące?...
Ja uważam, że ludzki ideał kapitalizmu - czyli człowiek ignorujący więzi społeczne oparte o wspólnotę myśli, o życzliwość i bezinteresowną pomoc, a skupiający się na zysku i egoizmie jest gorszy!
I jeśli odpowiednia masa krytyczna ludzi tego rodzaju w społeczeństwie zostanie przekroczona (dla wolnorynkowców to będzie dążenie do ideału, bo chodzi własnie o wychowanie ludzi w duchu kierowania się przede wszystkim zyskiem), to takiemu społeczeństwu w oczy zajrzy widmo rozpadu, narastających konfliktów, chaosu.
Dzisiaj nie docenia się tego, że ludzie chcą po prostu komunikować się ze sobą w oparciu o dobrą wolę, o empatię, o wzajemne rozpoznawanie swoich pragnień, dobra, o bezinteresowność. Pojęcie dobrej woli w ogóle w biznesie nie ma zastosowania.
Tymczasem - wg ewolucyjnych kryteriów - poprawnym nie jest wcale egoistyczny liczykrupa, ale jednostka gotowa współpracować, w wielu dziedzinach ofiarna, wspomagająca swoją grupę. Taką jednostkę oczywiście da się zmanipulować właśnie wykorzystując owe społeczne "słabości", a w rzeczywistości kluczowe dla przetrwania stada cechy. Jednak, to nie zbyt prostolinijny jest "gorszy", co raczej możliwość (precyzyjniej powszechność, bo pojedyncze przypadki trudno jest upilnować) takiego zmanipulowania dobrych ludzkich cech jest wadą systemu społecznego, który to uniemożliwia. A na pewno nie jest dowodem "niedostosowania" ludzi.

Niestety, w obronie przed manipulacją wykorzystującą nasze poprawne ewolucyjnie, społeczne nastawienie na współpracę i komunikację, prawo, sądy pomogą tylko częściowo. Z wyjątkiem ewidentnych, twardych oszustwa, większość manipulacji funkcjonuje w obszarze pośrednim, gdzie słowa mają wiele znaczeń, gdzie oszukańcze impulsy wynikają z sugestii, a nie bezpośrednich sformułowań. I na to nie ma - prostej - rady.

Podsumowując - jak dla mnie wolnorynkowy ideał życia społecznego - oparty o zasadę: niech o wszystkim decyduje zysk, jest antyideałem, jest propozycją niszczącą niezwykle cenne, ewolucyjnie przez miliony lat kształtowane mechanizmy współpracy jednostek.

Inną kwestią jest jednak, jak sobie z problemem nadmiernego egoizmu jednostek radzić? Socjalizm niespecjalnie cokolwiek tutaj poprawia - bo zamienia egoizm chaotyczny żądnych zysku przedsiębiorców na egoizm urzędników. Choć socjalizm ma jedną przewagę - PRZYNAJMNIEJ NIE PROPAGUJE, nie zachwala oparcia życia gospodarczego wyłącznie na żądzy zysku. Dobre i to.

O.K.

Rzecz w tym, ze moim zdaniem z tym altruizmem wcale nie jest aż tak wspaniale jak tutaj sugerujesz. Moim zdaniem ludzie i owszem altruistami, ewolucja promowała altruizm, ale tylko w stosunku do członków swojej grupy. Swoim pomożemy, obcym nie damy.

Co w ekonomii przekłada się na działalność wręcz szkodliwą -żeby chociaż przytoczyć przypadek pewnej partii politycznej która słynie ze swojej "dobroci" i "empatii" w stosunku do swoich rodzin i znajomych. Zresztą podejrzewam że oni naprawdę w to wierzą i są wewnętrznie przekonani że ich działalność wypływa "z dobrego serca" - i nie mają z tego powodu żadnych wyrzutów sumienia.

Tak zresztą jest i gdzie indziej a szczególnie w krajach trzeciego świata, w rejonach gdzie wciąż silne jest wspomnienie wspólnoty plemiennej, podczas gdy nagle nastąpił skok do poziomu współczesnej struktury państwowej. Tam nepotyzm kwitnie i jest wręcz uznawany za coś niemalże normalnego - jak się już dorwie do władzy to interes klanu czy plemienia jest ważniejszy od abstrakcyjnego interesu państwowego. Stąd brak odpowiedzialności i nie ma znaczenia czy kacyk dorwał się do władzy siłą czy został wybrany demokratycznie na urząd. Tak też jest niestety w ostatnio silnie demokratyzujących się państwach arabskich - by podać chociaż przykład Iraku. Saddam kradł, przyszli Amerykanie, obalili go i wprowadzili demokrację. A mimo to złodziejstwo kwitnie -złodzieja który dorwał się do władzy przemocą zastąpili złodzieje wybrani w wolnych, uczciwych demokratycznych wyborach przez lud któremu mogli służyć. Nie tak okrutni, ale tak samo chciwi. A że nie było lepszych kandydatów -no cóż jak widać tak jest w społeczeństwach gdzie ciągle interes własnej grupy jest ważniejszy od interesu ogółu. Gdzie nie myśli się o rozwoju państwa tylko zapewnieniu możliwie najlepszych warunków własnemu klanowi.

Jest to jedna z przyczyn dla których w państwach Trzeciego Świata, mimo iż jest tam niby system wolnorynkowy, bieda aż piszczy.

I tak to niestety jest też i do pewnego stopnia i u nas. Wszyscy obrażamy się na kumoterstwo, nepotyzm itp., jaka to nie sprawiedliwość. Ale równocześnie niemal każdy z nas musiał coś kiedyś załatwiać po znajomościach i raczej na co dzień nikt z nas nie widzi w tym nic złego, ba wręcz jest to pochwalane (bratu nie pomożesz?). Myślę że większość ludzi którzy widzi w telewizorze polityków i myśli sobie "złodzieje" , gdyby została postawiona na tych stanowiskach zachowywałaby się tak samo (albo gdyby mieli krewnego bądź znajomego na stanowisku tez by się do niego łasili po korzyści).

A co do obrazu że empatia jest naturalną cechą człowieka i że każdy każdemu by chciał pomagać, zamiast chciwie liczyć na zyski i że jest to droga do ekonomicznego raju -to jest to wyidealizowany obraz. Owszem byłoby to może z korzyścią, ale szybko ktoś by na nowo wynalazł kłamstwo, oszustwo i doszedł do wniosku że mu się to opłaca. I zacząłby kosić frajerów. Jedna czarna owca i wszystko runie. Nikt by nikomu nie ufał. W ten sposób można by popaść w druga skrajność, czyli opisany obraz twardego liczykrupy, wrednego kapitalisty któremu zależy tylko na tym by maksymalizować swoje zyski a minimalizować koszty -bez przesady. Wolny rynek wcale się na tym nie opiera. To jest wręcz zaprzeczenie ideałów wolnego rynku. Społeczeństwo chciwych cwaniaków w ogóle by się nie rozwijało bo każdy dbałby tylko o siebie i nikomu by nie ufał, bo wiedziałby ze każdy skorzystałby z pierwszej okazji by go oskubać. W ten sposób nie byłoby żadnej międzyludzkiej współpracy, niezbędnej by postawić, dom, sklep, czy fabrykę.

Moim zdaniem główna idea wolnego rynku nie polega wcale na krwiożerczej walce chciwych kapitalistów. Polega na założeniu ze każdy człowiek będzie sam wiedział najlepiej jak urządzić swoje własne życie, by żyć wygodnie i się samorealizować, zbudować podwaliny swojego dobrobytu. Że sam jest na tyle pomysłowy i pracowity żeby wiedzieć najlepiej jak zadbać o siebie, że zna swoje potrzeby i wymagania. I że państwo na pewno nie zrobi tego za niego lepiej.

Michał Dyszyński