ŚFiNiA

Kruchy04

.. toteż mam pytanie do Chrześcijan i tych, którzy wierzą w Boga Jedynego, co wiecie o początkach religii, z której wziął się Jahwe. I czy wiecie jaką siłę początkowo reprezentował?

Jahweh wg naukowiec religioznawstwa Christine Hayes.

Kategoria:
Historia starożytna

Christine Hayes jest profesorem religioznawstwa (Robert F. i Patricia Ross Weis) na Uniwersytecie Yale, jest przewodniczącą Wydziału Studiów Religijnych i jednym z czołowych naukowców amerykańskich poświęconych badaniom talmudyczno-midraszowym i badaniom judaików klasycznych. Jest także specjalistą w historii i literatury Judaizmu w późnej starożytności. [1] Przed powołaniem jej na Yale, pracowała jako adiunkt na Wydziale Studiów Hebrajskim Studiów Bliskowschodnich, na Uniwersytecie Princeton w okresie 1993/96. Wydała kilka książek i liczne artykuły w amerykańskich i międzynarodowych czasopismach naukowych [1], [2] i otrzymała akademickie wyróżnienia. Jej klasa o hebrajskiej Biblii (Stary Testament) została wybrana do pilotażowego programu "Yale University Kursy otwarte" [1] i następnie była jednym z najchętniej oglądanych kursów internetowych o klasycznych judaikach. [3]

Yahweh w badaniach dawnej literatury

W najwcześniejszym etapie Jahwe był jednym z siedemdziesięciu synów Ela, z których każdy był bóstwem patronem jednego z siedemdziesięciu narodów. Ilustruje to lektura zwojów znad Morza Martwego i tekstów Septuaginty, zwłaszcza księgi Powtórzonego Prawa 32:8-9, w którym El, jako głowa zgromadzenia Bożego, daje każdemu członkowi rodziny Bożej własny naród ", zgodnie z liczbą boskich Synów ": Izrael jest częścią przypadłą Jahwe

[cytat za: Meindert, Dijkstra (2001). Becking, Bob, ed. Only One God?: Monotheism in Ancient Israel and the Veneration of the Goddess Asherah. Continuum International Publishing Group. pp. 81–126. ISBN 1841271993. sprawdzano 24 maja 2013. from chapter on "El the God of Israel, Israel the People of YHWH: On the Origins of Ancient Israelite Yahwism" ].

Yahweh w interpretacji badaczki

Yahweh wg Exodus 6 wersy 3-4 jest nazwany mianem El. Hebrajski wg badaczki okazuje się dialektem kananejskiego. El miał żonę Aszerę. Mieli syna Baala, boga sztormów, i była też bogini śmierci Moth. Miał to być bóg będący szefem rady pomniejszych bogów.

El w mitologii ugaryckiej to najwyższy bóg kananejski, który według tekstów z Ugarit (XV-XIV wiek p.n.e.) był stwórcą świata, ojcem i przywódcą bogów i ludzi – królem i sędzią, strażnikiem porządku kosmicznego i politycznego, wspierającym królów w sprawowaniu władzy. Występuje również jako mędrzec wyjaśniający sny. Był wieczny, mądry, sprawiedliwy, dobry i miłosierny, życzliwy ludziom. Jeden z tekstów określa go mianem byka, co miało symbolizować siłę seksualną w akcie tworzenia bogów. Żoną Ela była Aszirat. W sztuce przedstawiany jako starzec w ozdobionym rogami nakryciu głowy, siedzący na tronie. Miał wiele dzieci, do najważniejszych należeli: Asztar, Jam i Mot. W ugaryckich tekstach dzieckiem Ela nazywany bywa również Baal (syn Dagona) a także jego siostra Anat. Określenia te powiązane są z wiarą, iż El jest "stwórcą stworzeń" (bny bnwt).

Z powodu podeszłego wieku przekazał z czasem najwyższą władzę Baalowi, który okazał się najbardziej godnym tego zaszczytu. Pomimo tego w dalszym ciągu cieszył się znaczną czcią i autorytetem pośród bogów i ludzi. Mit o przejęciu władzy przez Baala przypomina grecką opowieść o przejęciu władzy nad światem przez Zeusa, jak również nordycki mit objęcia władzy nad panteonem przez Odyna.

Według opinii wielu badaczy jak Gerd Theissen, Morton Smith czy Lowell Handy, od El wywodzi się kult Jahwe[1][2][3][4][5][6], którego żoną była bogini Aszerach[7][8].

Pozostały po nim wzmianki o dawniejszych tradycjach kultowych zawarte w Biblii, później te tradycje zostały zarzucone.
Imię El po fenicku

I oddasz Mi twego pierworodnego syna. Tak samo uczynisz z twoim wołem, z twoją owcą. Siedem dni będzie przy matce swojej, ósmego dnia oddasz mi je.Będziecie ludźmi mnie poświęconymi; dlatego nie będziecie jedli mięsa zwierzęcia rozszarpanego na polu, rzucicie je psom.

Księga Wyjścia 22:28-30
w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia.

Jednak wszystko, co jest obłożone klątwą, co ktoś przez zaklęcie poświęca Panu ze wszystkiego, co posiada - czy to będzie człowiek, czy bydlę, czy dziedziczne pole - nie może zostać sprzedane ani wykupione. Wszystko, co jest obłożone klątwą, należy jako świętość nad świętościami do Pana. Każdy człowiek, który zostanie poświęcony przez obłożenie klątwą, nie może być wykupiony, lecz poniesie śmierć.

Księga Kapłańska 27:28-29 w tłum. Biblii Warszawskiej.

Inne teorie

Niektórzy badacze jak Gerd Theissen, Morton Smith czy Lowell Handy upatrują genezę kultu Jahwe w wierzeniach ugaryckich. Według ich teorii, w okresie gdy system wierzeń Izraelitów był jeszcze politeizmem, panteon bogów izraelskich miał analogiczną strukturę hierarchiczną. Na tej podstawie wywodzą oni postać Jahwe od ugaryckiego bóstwa El, a częściowo Baala, przy czym w procesie gdy wierzenia Izraelitów stawały się monoteizmem, Jahwe przejmował także cechy pozostałych, pomniejszych bóstw[6][7][8][9][10][11].

Istotne okazało się tu odkrycie z lat 1929-1931 tekstów w starożytnym Ugarit (dziś Ras Szamra)[12][13]. Jak podaje portal TVP, Francesca Stavrakopoulou, po latach swoich badań nad historią religii Izraela doszła do wniosku – znanego od lat – że wiara Izraela niejednokrotnie poddawana była tendencjom synkretyzmu. Badaczka wskazuje przede wszystkim na obecny w Izraelu kult bogini płodności Aszery.

Mimo, iż oficjalna doktryna biblijna przeciwstawia się jakiemukolwiek politeizmowi, w Biblii można znaleźć nieusunięte informacje - jak podaje artykuł w portalu Telewizji Polskiej - o istnieniu jej kultu nawet w Świątyni jerozolimskiej za króla Salomona:

Quote-alpha.png
Związek Aszery z Jahwe poświadczony jest zarówno w Biblii, skąd bogini nie została całkowicie usunięta. (...) W Księdze Królów mówi się, że oba bóstwa odbierały kult w Świątyni Jerozolimskiej. Znajdował się tam posąg Aszery, któremu ofiarowywano rytualne szaty.

Według interpretacji badaczki, Jahwe, czczony np. przez Salomona i jego pogańskie żony miał partnerkę, boginię Aszerę. Jej kult w Izraelu potwierdza również datowana na VIII w. p.n.e., a więc około dwa wieki po Salomonie, inskrypcja znaleziona na pustyni Synaju[14][15].

Według wizji biblijnej, już przy wejściu do ziemi obiecanej przywódcy religijni Izraela wyzwali do zachowania wierzeń monoteistycznych, które, jak twierdzili, Jahwe objawił Abrahamowi i jego potomkom Izaakowi i Jakubowi, a następnie Mojżeszowi (por Wj 3,13-17). Według biblijnego opisu objęcia ziemi obiecanej przez izraelitów, otrzymali oni następujący nakaz:

Quote-alpha.png
Strzeż się zawierania przymierza z mieszkańcami kraju, do którego idziesz, aby się nie stali sidłem pośród was. Natomiast zburzcie ich ołtarze, skruszcie czczone przez nich stele i wyrąbcie aszery. Nie będziesz oddawał pokłonu bogu obcemu, bo Pan ma na imię Zazdrosny: jest Bogiem zazdrosnym. (Księga Wyjścia 34,12-14)

O synkretyzmie religijnym mówi krytycznie biblijna Księga Królewska, zwracając uwagę na to, że kult bogów pogańskich nie może współgrać z kultem bogów innych narodów:

Quote-alpha.png
Król Salomon pokochał też wiele kobiet obcej narodowości, a mianowicie: córkę faraona, Moabitki, Ammonitki, Edomitki, Sydonitki i Chetytki, z narodów, co do których Pan nakazał Izraelitom: Nie łączcie się z nimi, i one niech nie łączą się z wami, bo na pewno zwrócą wasze serca ku swoim bogom. Jednak Salomon z miłości złączył się z nimi, tak że miał siedemset żon-księżniczek i trzysta żon drugorzędnych. Jego żony uwiodły więc jego serce. Kiedy Salomon zestarzał się, żony zwróciły jego serce ku bogom obcym i wskutek tego serce jego nie pozostało tak szczere wobec Pana, Boga jego, jak serce jego ojca, Dawida. Zaczął bowiem czcić Asztartę, boginię Sydończyków, oraz Milkoma, ohydę Ammonitów. Salomon dopuścił się więc tego, co jest złe w oczach Pana, i nie okazał pełnego posłuszeństwa Panu, jak Dawid, jego ojciec. Salomon zbudował również posąg Kemoszowi, bożkowi moabskiemu, na górze na wschód od Jerozolimy, oraz Milkomowi, ohydzie Ammonitów. Tak samo uczynił wszystkim swoim żonom obcej narodowości, palącym kadzidła i składającym ofiary swoim bogom. Pan rozgniewał się więc na Salomona za to, że jego serce odwróciło się od Pana, Boga izraelskiego. Dwukrotnie mu się ukazał i zabraniał mu czcić obcych bogów, ale on nie zachował tego, co Pan mu nakazał. (1 Księga Królewska 11,1-10)

Biblijna Księga Syracha bardzo ostro krytykuje ostatnie lata króla Salomona:

Quote-alpha.png
Do odległych wysp doszło twe imię, przez swój pokój byłeś umiłowany; z powodu hymnów, przysłów, przypowieści i odpowiedzi podziwiały cię kraje. W imię Pana Boga, który jest nazwany Bogiem Izraela, nazbierałeś złota jak cyny i jak ołowiu nagromadziłeś srebra. Niestety, kobietom wydałeś swe lędźwie i wyuzdaniu oddałeś władzę nad swym ciałem. Splamiłeś swą chwałę, zhańbiłeś swoje potomstwo, sprowadzając gniew na dzieci i napełniając je smutkiem z powodu twojej głupoty: ponieważ powstała podwójna władza najwyższa i z Efraima poczęło się zbuntowane królestwo. Mądrość Syracha 47,16-21

Według krytyków przedstawionych wyżej teorii, słowo aszera ma w Starym Testamencie dwa określenia. Odnosi się zarówno do bogini o tym imieniu, jak i do filaru, drzewa lub słupa kultowego, który jest bogini poświęcony. W liczbie mnogiej przyjmuje w tym znaczeniu gramatyczną formę rodzaju męskiego (aszerim). Podwójne znaczenie słowa aszera rodziło problemy translatorskie i dyskusje, którym miejscu dany tekst odnosi się konkretnie do bogini, a w którym do jej symbolu kultowego. Dyskusyjne jest także etymologiczne łączenie Aszery z Athirat/Aszratu. Nie ma także pewności, czy w Judzie i Izraelu pod imieniem Aszery czczono zawsze jedną boginię, czy więcej lokalnych bóstw żeńskich[16][17].

Aszera

Aszera (ugaryckie: ’ṯrt, hebr. אֲשֵׁרָה, inne formy: Athirat, Aszirat, Elat) to w mitologii ugaryckiej bogini wybrzeża morskiego, utożsamiana z planetą Wenus i jej aspektem jako Gwiazda Poranna, matka bogów, początkowo żona najwyższego boga Ela, później żona Baala oraz Jahwe. Przeszła także do mitologii hebrajskiej. W Biblii jest wymieniana 49 razy, przy czym nazwa odnosiła się zarówno do bogini, jak i do steli świątynnej, słupa kultowego. Salomon kazał zbudować ołtarz Aszery, jedna z jego żon była wyznawczynią jej kultu. Księga Jeremiasza opisując kult Królowej Nieba także prawdopodobnie odnosi się do Aszery. Pojawia się w licznych źródłach (nie tylko semickich). W akadyjskich jako Aszratum/Aszratu, hetyckich jako Aszerdu(s), Aszertu(s), Aserdu(s) lub Asertu(s). Aszera jest powszechnie identyfikowana z ugarycką boginią Athirat (’Aṯirat). Tysiące wotywnych figurek Aszery odkryto na terenie całego Kanaanu, co świadczy o jej ogromnej popularności.

W Ugarit

W tekstach ugaryckich (napisanych przed 1200 r. przed Chr.) Athirat prawie zawsze występuje w pełnej tytulaturze: rbt ’aṯrt ym, rabat ’Aṯirat yammi („Athirat Pani morza”, lub „Ta która stąpa po morzu”). Bogini występuje 12 razy w samym tylko cyklu Baala. Jej imię jest przez tłumaczy wyjaśniane jako ugarycka forma rdzenia ’aṯr „kroczyć”, powiązanym z hebrajskim rdzeniem ’šr o tym samym znaczeniu.

Inny ważny tytuł noszony przez boginię to qaniyatu ’ilhm (ugaryckie: qnyt ’lm), który może być tłumaczony jako „stworzycielka bogów (elohim)”.

W tekstach ugaryckich, Athirat jest małżonką Ela. Istnieje wzmianka o 70 synach Athirat, prawdopodobnie tożsamych z 70 synami Ela. Athirat jest odróżniana od innej bogini – ’Asztart (biblijna Asztarte, błędnie oddawana jako Asztoret). Zarówno w tekstach ugaryckich, jak i późniejszych źródłach to rozgraniczenie jednak zanika, co ma swoją przyczynę zarówno w łatwości popełnienia błędu przy przepisywaniu obu imion, jak i zapewne w tendencjach synkretycznych. Athirat jest także zwana Elat („bogini”, forma żeńska od El, por. Allat) i Qodesz („Święta”). Athirat w tekstach akadyjskich pojawia się jako Asztratum (Antu), żona Anu, boga nieba. Asztrat z kolei – w przeciwieństwie do Athirat jest w tekstach akadyjskich kojarzona raczej z Isztar, przedstawianą czasem jako córka Anu. Także w tekstach ugaryckich Asztart jest jedną z córek Ela – zachodniosemickiego odpowiednika Anu.

W źródłach hetyckich Athirat pojawia się jako Aszerdu(s), Asertu(s), małżonka Elkunirsa (por. ugrayckie El-qan-arsha, „El Stwórca Ziemi”) i matka 77 lub 88 synów.

Jeden z królów amoryckich znany z listów z Amarna nosi imię Abdi-Aszirta, „Sługa Aszery”.

W Egipcie

W Egipcie począwszy od czasów XVII dynastii istniał kult semickiej bogini Qudszu („Święta”), utożsamionej z rdzennie egipską Hathor. Być może semicką boginię należy wiązać z Athirat/Aszratu pod jej ugaryckim tytułem Qodesz („Święta”). Prawdopodobnie egipsko-semickie bóstwo nie jest bowiem ani Asztarte ani Anat. Obie boginie występują bowiem pod swoimi imionami i dzielą w ikonografii inne atrybuty, pojawiają się tez w przedstawieniach razem z Qudszu.

W Izraelu i Judzie
Przedstawienie na ostrakonie z Kuntillet Ajrud powyżej inskrypcja „Berachti etkhem...” cc wikimedia

Słowo aszera ma w Starym Testamencie dwa określenia. Odnosi się zarówno do bogini o tym imieniu, jak i do filaru, drzewa lub słupa kultowego, który jest bogini poświęcony.

Liczne wzmianki biblijne, jak i znaleziska archeologiczne świadczą o występowaniu kultu Aszery w starożytnym Izraelu na dosyć dużą skalę. Bogini czczona była, według Starego Testamentu, jako towarzyszka Baala. Nie musi tu chodzić o konkretne bóstwo męskie, gdyż słowo Baal (Pan) pełniło także funkcję terminu ogólnego stosowanego na określenie różnych bogów. Znaleziska archeologiczne pozwalają stwierdzić teorię, że Aszera czczona była także jako towarzyszka, czy małżonka Jahwe.

Także biblijna Królowa Nieba, której kult krytykował Jeremiasz, może być utożsamiana albo z Aszerą albo z Asztarte. Według Johna Daya, nie ma poświadczeń dla łączenia Aszery z Królową Nieba czy niebiosami w ogóle dla pierwszego tysiąclecia przed Chr. Jest to jednak kwestia dyskusyjna. Aszera była prawdopodobnie czczona w starożytnym Izraelu jako małżonka Ela, a w Judzie jako małżonka Jahwe i być może jako Królowa Nieba. Księga Jeremiasza opisuje praktyki kultowe towarzyszące świętowaniu ku czci Królowej Nieba (Jr 7, 17-18; 44,17).

Figurki Aszery często występują w materiale archeologicznym, co świadczy o popularności jej kultu aż do czasów niewoli babilońskiej. Znajduje się także (choć dużo rzadziej) napisy łączące Jahwe z Aszerą. Podczas wykopalisk prowadzonych na Synaju w 1975 r., przed wycofaniem się wojsk izraelskich z tego regionu odnaleziono w Kuntillet Ajrud (hebr. „Horvat Teman”) ostrakon z VIII w. przed Chr. inskrybowany:

„Berachti etkhem l’JHWH Szomron ul’Aszerato” (hebr: בירכתי אתכם ליהוה שומרון ולאשרתו),

czyli:

„Błogosławię ci przez JHWH z Samarii i jego Aszerę”.

Inna inskrypcja z Chirbet el-Kom niedaleko Hebronu głosi: „Błogosławiony bądź Urjahu przez JHWH z Samarii i jego Aszerę, niech on ochroni cię przed wrogami”.

Słowo aszera (אשרה) używane jest także na określenie słupa kultowego ustawionego ku czci Aszery czczonej jako boska matka. W liczbie mnogiej przyjmuje w tym znaczeniu gramatyczną formę rodzaju męskiego (aszerim). Symbol ma zapewne znacznie falliczne. W Księdze Sędziów zawarta jest opowieść o Gedeonie. Ma on zniszczyć słup – aszerę znajdujący się obok ołtarza Baala. Podwójne znaczenie słowa aszera rodziło problemy translatorskie i dyskusje, którym miejscu dany tekst odnosi się konkretnie do bogini, a w którym do jej symbolu kultowego. Dyskusyjne jest także etymologiczne łączenie Aszery z Athirat/Aszratu. Nie ma także pewności, czy w Judzie i Izraelu pod imieniem Aszery czczono zawsze jedną boginię, czy więcej lokalnych bóstw żeńskich.

Większość biblijnych wzmianek o Aszerze pochodzi z tradycji deuteronomistycznej. Praktycznie wszystkie są nacechowane wrogością (por. Pwt 16,21). Autorzy tej tradycji zwykle oceniają postępowanie królów Izraela i Judy według wierności kultowi Jahwe i stosunku do innych bóstw, w tym do Aszery. Stosunek ten miał być różny. Na przykład Manasses miał ustawić słup Aszery w świątyni jerozolimskiej i m.in. przez to został uznany za władcę, który czynił „to co złe w oczach Pana” (2Krl 21,7). Z kolei Ezechiasz usunął wyżyny (miejsca kultowe) i połamał słupy kultowe Aszery (2 Krl 18,4). Został zaliczony w poczet dobrych i sprawiedliwych władców. Reformę religijną skierowaną przeciw kultowi bóstw poza Jahwe przeprowadził także król Judy Jozjasz. Według części biblistów, to na czasy jego panowania można datować tradycję deuteronomistyczną, co wyjaśniałoby jej wrogi stosunek do Aszery i innych bóstw.

źródło: [link widoczny dla zalogowanych]

mat

decir

mat napisał:

Jan Lewandowski

No to zobaczmy co tu jest niby takiego "strasznego", że aż "boją" się o tym nauczać na lekcjach religii

Piotr Rokubungi

Czyli gnoza rules! A jedyną prawdziwą ewangelią jest "Neon Genesis Evangelion". :mrgreen:

placus3

Interesowałem się tym tematem, i mamy tu raczej same gdybania.

To, czy Jahwe wywodzi się z politeizmu, może być, z tego co wiem, jedynie poświadczone 2 dokumentami z Ugarit, z czego jeden mówi "yw jest synem Ela"(dokument KTU 1.1 IV 14), a drugi mówi "y'l" (dokument KTU 4.96.7) co niektórzy uważają za "Jahwe jest El". Ale to domysły.

Czytałem opracowania na ten temat po polsku i jedno po angielsku

➤ [link widoczny dla zalogowanych]
Jednego z najlepszych religioznawców Mircei Eliade i nie ma tam nic o rzekomym pochodzeniu Jahwe z panteonu ugaryckiego

➤ [link widoczny dla zalogowanych]

Dzieło racjonalisty, podaje zdawkowo w przypisie (swoją drogą ciekawe, że tak znacząca informacja zasługuje jedynie na krótki przypis), że ktoś "wykazał" jakoby tetragram wywodził się od "yw", ale odwołuje do jakiegoś niedostępnego dzieła niemieckiego i tej teorii nigdzie indziej nie widziałem, nawet w bełkocie ateistów w sieci

➤ [link widoczny dla zalogowanych]

Tłumaczenie na polski dokumentów z Ugarit. Ten wers w ogóle nie jest tłumaczony jakoby mówił o Jahwe.

➤ [link widoczny dla zalogowanych]

Tutaj mamy jedynie informację, że jakiś dokument z Ugarit podaje "mój syn jest Yw- El", i jest odesłanie do innej pracy, gdzie ma to być omówione, niestety nie mam do niej dostępu:

"Ugarit and Minoan Crete: The bearing of their texts on the Origins of Western Culture." - Gordon, Cyrus - New York: W.W. Norton & Co., 1966

Domyślam się, że chodzi o fragment z Ugarit wcześniej wzmiankowany przeze mnie, bo innego chyba nie ma. Na dodatek ten artykuł podaje, że na Bliskim Wchodzie podwójne nazewnictwo bóstw było powszechne, więc powiązanie "yw" Elem (w ST kult "Boga ojców" związanego z Elem przechodzi u Izraelitów w kult Jahwe) wcale by nie znaczyło, że chodzi o Jahwe.

➤Ateista, znany na śfinii - impactor, na swoim filmwebowym blogu podaje kilka źródeł tego poglądu:

★ "Ugarit and Minoan Crete: The bearing of their texts on the Origins of Western Culture." - Gordon, Cyrus - New York: W.W. Norton & Co., 1966

★ "Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel." - Cross, Frank - Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts 1997

★ "The Triumph of Elohim" - Edelman, Diana - Kok Pharos Publishing House Kampen, Netherlands 1996

★ "Poems of Heaven and Hell from Ancient Mesopotamia" - Sandars, Nancy K. New York: Penguin, 1971

★ "Dragon Slayers: Indra, Marduk, Yahweh, and Baal - A Literary Comparison" - A.D. Wayman
[link widoczny dla zalogowanych]

★ "YHWH i 70 thieves - The History and Chronology of the Bible" - A. G. Argyrou
[link widoczny dla zalogowanych]

★ "Whose History does the Bible really Describe" + "The Gods of the Phoenicians/Canaanites" - A. G. Argyrou
[link widoczny dla zalogowanych]

2 z nich wymieniłem, jedno czytałem i jeśli w tym anglojęzycznym tekście chodzi rzeczywiście o ten fragment, o którym mówię (KTU 1.1 IV 14), to dalej są same domysły.

➤ "Katolicki komentarz biblijny" od Vocatio, 2000 stron, też nie wspomina o pochodzeniu Jahwe z politeizmu, jedynie mówi, że kult "Boga ojców (Abrahama, Izaaka, Jakuba)" czyli Boga przed objawieniem Jahwe w krzewie dla Mojżesza, patriarchowie łączyli z kultem Ela, pewnie dlatego, bo ich plemienne Bóstwo przejawiało te same co El cechy i po przybyciu na nowy teren chcieli się jakoś identyfikować.

Informacje o późniejszym kulcie Aszery, Baala itd. nie mają znaczenia - Biblia wielokrotnie pisze o nadużyciach Izraelitów.

Michał Dyszyński