ŚFiNiA

Michał Dyszyński

Na temat stresu napisano pewnie setki (jak nie tysiące) książek. W większości z nich podkreśla się fizjologiczną rolę stresu, jako czynnika mobilizującego organizm do działania. Jednocześnie jednak najczęściej głównym celem rozważań w takich książkach jest problem stresu przewlekłego, albo jakoś inaczej patologicznego - nie związanego z potrzebą nagłej mobilizacji organizmu w obliczu jakiegoś zagrożenia. Jesteśmy dziedzicami naszego biologicznego pochodzenia. Zwierzęta nie były w stanie na tyle sprawnie modelować sytuacji, w jakich przyszło im żyć, aby przetrwać bez tego instynktownego, automatycznego uruchomiania zasobów naszego ciała i psychiki w trybie zawłaszczającym inne reakcje, nieraz doprowadzającym do degradacji energii wewnętrznej. Gdyby ich natura nie zmusiła do ucieczki przed drapieżnikiem (właśnie za pomocą stresu), to zostałyby pożarte i nie przekazałyby dalej genów. Zwierzęta reagujące sprawnie na zagrożenie, czyli STRESUJĄCE SIĘ, przetrwały, dzięki czemu dziś także my - ludzie, dziedziczący biologicznie zwierzęcą naturę - stresujemy się przy byle okazji, także na wyrost, także w sytuacjach, gdy albo zagrożenia nie ma, albo zagrożenie jest innego rodzaju, czyli nie wymusza na nas reakcji w postaci napięcia mięśni, pokazania zębów, czy ucieczki, a np. skupienia się intelektualnego na tym, co nam zarzucają oponenci na konferencji. Niestety, stres i skupienie, intelekt są trochę na przeciwnych biegunach reaktywności, jako że stres - -dziedziczący po sytuacjach zagrożenia - raczej preferuje reakcje szybkie, gwałtowne, nawet agresywne, a nie wyważone i głęboko przemyślane.

Stąd przyjęło się traktowanie stresu, jako swego rodzaju emocjonalnego zła. Jednak w tym potraktowaniu stresu jako czegoś z góry szkodliwego, tkwi dość szczególna pułapka. Organizm nie posiada jakiegoś wyrazistego rozróżnienia mobilizacji zasobów stresowego (złego), od tej niestresowego (dobrego). Mamy tu też bliskość do amputowania ośrodka agresji - który to ośrodek nie tylko z czyni z nadpobudliwych zbirów grzecznych chłopców, lecz po prostu zamienia ich w emocjonalne kukły. Bo agresja jest po prostu wynaturzoną formą czegoś bardziej podstawowego - też mobilizacji organizmu, motywacji, chęci działania w ogóle.
Ktoś niczym się nie stresujący, byłby też - niejako automatycznie - obojętną ludzką kukłą. Nie byłby też w stanie przeżywać poprawnie pozytywnych uczuć. Pewne sposoby dostarczania satysfakcji seksualnej balansują właśnie na pograniczu stresu, poczucia zagrożenia i niepewności. Seks "posolony" stresem znacznie lepiej smakuje (przynajmniej części osobom), co w patologicznych, skrajnych przypadkach owocuje osobami, które nie potrafią współżyć inaczej, jak tylko w stanach silnego pobudzenia czynnikami pozaseksualnymi (ma ten problem chyba większość gwałcicieli, ale nie tylko oni).
Ludzkie rozpoznania i kategoryzacje "lubią" dążyć do uproszczeń. Stąd wielu ludzi nie dopuszcza w swoim myśleniu o stresie, spokoju, satysfakcji, radości, szczęściu, czy ogólnie pozytywnych i niepozytywnych stanach organizmu, do uświadomienia sobie złożoności całej owej emocjonalnej układanki. Tacy ludzie najpierw w głowie układają sobie naiwną postać obrazu w szczęście, radość, spełnienie, ale też strach, złość, agresję, czy ogólniej w dobro i zło (gdy stres klasyfikują jako "zawsze zły"), a potem, gdy w życiu to się ewidentnie nie zgadza, muszą od owego obrazu odchodzić, robiąc całą masę wyjątków. Na koniec ich obraz rzeczywistości robi się taki, że wyjątki właściwie dominują, a mimo to utrzymywana jest na zewnątrz atrapa w postaci jakiejś takiej słusznej zasady - która de facto prawie nigdy nie jest bezpośrednio stosowana, bo zawsze trzeba ją zmodyfikować o intuicję, "zdrowy rozsądek", inne okoliczności. Tacy ludzie więc będą się często upierali, że stres w ogóle jest zawsze zły, a jak się wskaże sytuacje, w których stresowa mobilizacja komuś uratowała życie, to zacznie się (przy dyskusji z opisanymi osobami) "zabawa" w kluczenie słowami, kategoryzacjami, unikami. Stres dla nich wciąż będzie zły, ale to już nie będzie stres, tylko "poprawna mobilizacja", "walka o życie", "właściwa reakcja" itp. Wiele można zrobić, aby nie użyć słowa, którego się użyć nie chce, aby udać, że chodzi o coś innego.
Takie mataczenie własnym modelem, opisującym świat i nasze ludzkie reakcje skutkuje ostatecznie brakiem możliwości wnioskowania z tego modelu. Bo wnioskowanie z modelu ma sens tylko wtedy, gdy rzecz nieznaną, w której nie znamy jakiegoś dalszego ciągu rzeczy (a o jego poznanie właśnie nam chodzi), przypisujemy do reguł, które obowiązują jakoś ogólnie - wtedy owe reguły podpowiedzą nam rozwiązanie (bez absolutnej gwarancji poprawności, ale przynajmniej jest tu jakaś hipoteza, wskazanie na coś), które ma szansę stać się dopełnieniem naszej (nie)wiedzy. Tymczasem jeśli zawsze przy stosowaniu "reguły" musieliśmy robić wyjątki, to w rzeczywistości regułę unicestwiliśmy, więc nie mamy z czego wnioskować - nic nam w nowej sytuacji nie udzieli podpowiedzi, bo i tak będziemy pewnie tutaj mieli kolejny wyjątek (bo to wyjątek stał się podstawową regułą, a z wyjątkami nie wiadomo jak postępować, bo każdy jest inny).

Po tym przydługim wtrąceniu (które kto wie, czy nie jest ciekawsze, bardziej fundamentalne, niż główny temat posta...) wrócę do zagadnienia stresu. Aby z koncepcji stresu można było cokolwiek jako tako wnioskować, trzeba by zdefiniować owo pojęcie możliwie ogólnie - czyli jakoś odejść od tego, co dziś uważamy za dobre, a co złe, przyjemne vs nieprzyjemne, czyli od jakichś dalszych ocen.
W polskiej wersji Wikipedii mamy taką definicję na wstępie (a dalej trzy kolejne):