ŚFiNiA

Michał Dyszyński

Chciałbym przedstawić pewną koncepcję, która miałaby odpowiadać CZĘŚCIOWO na pytanie: czym jest osoba?
Chodzi mi nie oznaczenie w bardzo ogólnikowym sensie, ale o pytanie: po czym właściwie poznajemy, co stanowi wyróżnik, że dana, konkretna osoba jest tym, kim jest?

Zacznę od nadania kontekstu, czyli od zastanowienia się jak to jest w świecie bytów prostszych - materialnych. W przypadku materii rzeczy poznajemy, nazywamy biorąc pod uwagę ZESTAW WŁAŚCIWOŚCI. Sprzęt wykonany z drewna, mający cztery nogi i blat nazywamy stołem - bo posiada właściwy dla stołu zestaw właściwości. Nie są one może jakoś ściśle określone - mają pewne rozmycie (np. nogi stołu mogą dłuższe, albo krótsze; cieńsze bądź grubsze), ale razem z pewnym marginesem błędu rzeczy są właściwościami rozpoznawalne. Stół - w definicji - będzie więc zestawem właściwości. Podobnie jest z większością innych rzeczy - pojęć - dają się określić jako zestaw cech/atrybutów, które definicja jest w stanie wyspecyfikować.

Na tym tle pokuszę się o zdefiniowanie osoby. Czym jest osoba - np. w czym zawiera się określoność jakiegoś Kowalskiego?...
Czy zawiera się w atrybutach ciała? - np. ilości rąk, nóg...
- Chyba nie. Bo jak w wypadku coś obetnie rękę Kowalskiemu, to nawet bez ręki, pozostanie Kowalskim. Podobnie mamy z innymi atrybutami ciała - nawet serce można mu przeszczepić.
Jeśli nie ciało definiuje Kowalskiego, to co?...
- Odpowiedzią będzie ŚWIADOMOŚĆ. Ale świadomość Kowalskiego też cały czas ewoluuje. Jest inna z każdym rokiem, a Kowalski jest jakby wciąż ten sam.
Dobrze byłoby OKREŚLIĆ JAKIEŚ KLUCZOWE STAŁE CECHY, których posiadanie czyni Kowalskiego tym konkretnym Kowalskim. Ale co to miałyby być za cechy? No i drugie pytanie: jak je zmierzyć, określić?...
Z zewnątrz patrząc poznajemy zwykle Kowalskiego po wyglądzie. Ale jak wiemy, że wygląd się zmienia, a dalej to jest ten sam Kowalski, to już myślimy o czymś innym - o tym, co pamięta, JAK REAGUJE, JAK SIĘ ZACHOWUJE.
W moim przekonaniu z osobowością Kowalskiego najbardziej wiąże się właśnie TYP REAKCJI NA BODŹCE, na to co Kowalski zrobi, gdy pojawią się różne sytuacje. Gdyby Kowalski reagował kompletnie chaotycznie - np. raz był odważny, a za chwilę zupełnie tchórzliwy, raz wypowiadający się mądrze, a innym razem zupełnie głupio, raz życzliwy i miły, a za chwilę drań i egoista, to pewnie stwierdzilibyśmy, że to nie jest poprawna osobowość - ten chaotyczny Kowalski nie miałby osobowości. Cechą, którą zbiorczo ludzie z zewnątrz rozpoznają Kowalskiego (od strony świadomości) jest REPUTACJA.
Oczywiście w słowniku słowo "reputacja" ma może trochę zbliżone, ale też trochę inne znaczenie. Ja tutaj je zastosuję, nadając mu ten konkretny kształt, używany w tym właśnie tekście. Zatem zdefiniuję reputację jako ten zestaw reakcji, zachowań którym się objawił otoczeniu Kowalski. Słowo "reputacja", ze znanych mi różnych słów o podobnym znaczeniu, najlepiej więc mi tu pasuje.
Oczywiście nie należy utożsamiać reputacji z samą świadomością. Świadomość TWORZY reputację, ale sama nią nie jest. Świadomość ma elementy ukryte, z których część zapewne nigdy się nie objawi zewnętrznie, inne mogą objawiać się jakoś mylnie, jeszcze inne w sposób zbyt złożony, aby ktoś to był w stanie ogarnąć. Ale jakiś odcisk świadomości w reputacji będzie. Reputacja jest OBJAWEM świadomości. Ale też jest tym JEDYNYM CO PATRZĄC Z ZEWNĄTRZ daje szansę rozpoznania osobowości Kowalskiego.
Tu warto dodać, że w odróżnieniu od rozpoznawania sprzętów, rozpoznawanie świadomości jest nieco inne - zawiera większy udział zmienności, nieokreśloności. Świadomość jest wolna, nie da się ściśle określić, jaką decyzję podejmie. W stosunku do tego, co powiedzielibyśmy o rozpoznawaniu materii, świadomość dokłada aspekt TWÓRCZOŚCI. Wolna osoba tworzy całe konstrukcje celowe swoich działań - robi coś nie z jednego powodu, ale wymyślając całe strategie postępowania - reagując na zmiany, wprowadzając element interakcji. Człowiek dobry będzie objawiał swoją dobroć w sekwencji działań, wyborów. Podobnie - w odwrotną stronę, a też w sposób niemożliwy do absolutnego przewidzenia - element zła wpisze się w działania kogoś o złym charakterze. Nie będzie konkretnie wiadomo jak zareagują owi ludzie, ale pewien rys ogólny ich zachowań się w tych decyzjach odciśnie. Będą TWORZYĆ - a to dobro, a to zło; a to pokój między ludźmi, a to niezgodę i wojnę.

Spotykając nowego człowieka, w szczególności jeśli np. mielibyśmy mieć z nim do czynienia - np. w pracy, w związkach towarzyskich stawiamy sobie pytanie jaki on jest, czyli jaką reputację posiada, jak objawił się ludziom. Mając dane o reputacji człowieka można jakoś planować relacje z tym człowiekiem - wiedzieć, czy możemy mu zaufać, jak będzie reagował na krytykę, jak jest mądry, miły, inteligentny.
Człowiek o względnie stałych cechach będzie budował względnie stabilną reputację o sobie. Dalej wykorzystamy tę reputację do decyzji w kontekstach, w których ów człowiek wystąpi. Czyli jeśli ktoś ma reputację durnia, z którym nie da się pogadać na poważnie, to zapewne nie będziemy z takim człowiekiem dyskutować, może będziemy nawet unikać z nim kontaktu. Jeśli ktoś ma reputację miłego osobnika, to z większym prawdopodobieństwem zawrzemy z nim znajomość bliższą, może kontakty będą serdeczniejsze.
Jeden człowiek może mieć oczywiście różne reputacje u różnych ludzi. Czasem wspaniały szef i współpracownik - mający w pracy bardzo dobrą reputację, w domu ma opinię osoby niekontaktowej, niemiłej wobec rodziny. Ale biorąc jakąś taką zbiorczą reputację - czyli niejako sumującą (nie uśredniającą, tylko "pamiętającą" na raz o wszystkich przypadkach) to jak się objawia ta osoba dla różnych ludzi, możemy mówić o takiej reputacji ogólnie.

Szymborska w jednym z wierszy napisała ważną myśl: "tyle o sobie wiemy, na ile nas sprawdzono". Nie mamy pełnego modelu świadomości, nie wiemy CZYM jest świadomość (przynajmniej tak do końca). Te definicje, jakie nieraz dla świadomości się stosuje w różnych sytuacjach są niekompletne, cząstkowe, ujmujące rzecz pod jednym kątem, ewentualnie z maksymalnie kilku perspektyw. Cała świadomość jest zagadką, czymś niepoznanych, może nawet niepoznawalnym. Ale reputacja już jest czymś bardziej określonym, konkretnym - to jak się człowiek przejawił w świecie, to JEST. Trudno byłoby zasadnie powiedzieć o kimś, że "jest dobry, ale zawsze robi złe rzeczy". Dobry człowiek będzie dobrze postępował, będzie budował dobrą reputację. To jest chyba pewien aksjomat rozumowania, modelowania ludzkich postaw (nie da się go udowodnić). Ale chyba jest to postulat uzasadniony, konieczny do budowania rozumowania. Nawet w Biblii mamy wypowiedź Jezusa "dobre drzewo przynosi dobre owoce" - co też chrześcijanom podbudowuje religijnie zasadność takiego aksjomatu. To zaś oznaczałoby, że jest sens, za pomocą dobrych wyborów, budować dobre owoce, dobrą reputację o sobie (nie zawsze ludzie sobie taką dobrą reputację o nas wytworzą, bo popełniają pomyłki, ale szansę na to mają).

Reputacja w kontekście komunikacji międzyludzkiej i oceny rozumu
Szczególnie ciekawym przypadkiem reputacji jest ocenienie ludzkiego rozumu. Niektórzy dorobili się reputacji głupca, inni reputacji kogoś rozsądnego. Skąd się to wzięło?
- Oczywiście z serii wyborów życiowych, a szczególnie WYPOWIEDZI. Jeśli ktoś wypowiada się z reguły mądrze, jeśli W SPOSÓB STAŁY, najlepiej wręcz bez wyjątków (albo z wyjątkami absolutnie rzadkimi) wypowiada się rozumnie, trafnie diagnozuje sytuacje, jest w stanie wybronić swoje zdanie zasadnymi argumentami, to dorabia się reputacji mądrego człowieka. Z drugiej strony osobnik, któremu notorycznie zdarzają się wypowiedzi prymitywne, głupie, gdy coś "gada bo gada", ale nie można na jego opinii polegać, bo to prowadzi do błędnych decyzji, to taki człowiek zyskuje reputację głupca. Na reputację pracuje się latami. I właściwie w kontaktach międzyludzkich, w takich rozmowach jak np. na sfinii to do zdobycia jest głównie reputacja - to jest obraz osoby, jakie widzą inni ludzie.
Czystej świadomości osób nie poznamy nigdy - nie jesteśmy w stanie zaglądać do cudzych umysłów bezpośrednio. A nawet gdybyśmy byli w stanie jakoś telepatycznie niektóre myśli, czy odczucia odbierać, to i tak nie odbierzemy ich w całości, nie wchłoniemy tego jak funkcjonują natywnie w systemie myślowym właściciela, lecz odbierzemy jakieś wyrywkowe aspekty - dodatkowo przefiltrowane naszym systemem percepcyjnym. Więc jedyne co na zewnątrz świadomość (trwałego) jest w stanie wytworzyć, to właśnie ta reputacja (plus ewentualnie dzieła, jakie po nas pozostają, ale one też złożą się ostatecznie na reputację).

Reputacja, a autorytet
Reputacja rozsądnej, mądrej osoby buduje autorytet owej osoby w otoczeniu. Myślę, że tego stwierdzenia raczej nie trzeba uzasadniać, bo jest względnie oczywistą obserwacją większości ludzi. Warto zastanowić się jak autorytet działa. Z jednej strony, jeśli posiadamy sprzeczne informacje od dwóch osób, z których jedna autorytet ma, a druga nie, to zapewne częściej zaufamy tej osobie z autorytetem. Ale jest też druga "moc" autorytetu. Polega ona na tym, że często nawet gotowi jesteśmy odstąpić od własnego przekonania w sytuacji, gdy autorytet owo przekonanie skrytykuje. Nawet jeśli nie do końca rozumiemy rozumowanie, argumenty autorytetu to nieraz ugniemy się przed taką opinią - zaczniemy działać w stronę dodatkowej weryfikacji naszych poglądów, zweryfikujemy je różnymi kątami.
Z drugiej strony, jeśli ktoś mówiący coś przeciw naszym poglądom posiada kiepską reputację w naszych oczach, jeśli mamy go za głupca, to zdanie takiej osoby zlekceważymy. Nie będziemy specjalnie szukać błędów w tym, co taki ktoś nam wytknął - z góry uznamy, że stracilibyśmy tylko czas i wysiłek.

Dlaczego w ogóle wypisuję te oczywistości?...
- Bo z nich wyłania się pewna filozoficzna koncepcja osobowości. Ten opis, który przedstawiłem pewnie większości osobom wyda się mało odkrywczy - same truizmy. Ale według mnie tak nie jest, jeśli się spojrzy na sprawę akcentując mocniej pewne aspekty tego, co napisałem. Ostatecznie zaprezentowane wyżej rozumowanie jest osnową myślenia o wartości człowieka, o religii, grzechu, a dalej nawet zbawieniu. Tak więc to był pewien wstęp, który dalej zamierzam rozwinąć. W wolnym czasie.

Piotr Rokubungi

Dyszyński, ja ci "repuamputuję" Krowę, jeśli nadal będziesz takie "bycze gówna" wypisywał!.. :rotfl:

Michał Dyszyński

Chciałem ten temat pociągnąć dalej w kierunku rozważań nad pojęciem i rolą autorytetu.
Może najpierw warto byłoby zdefiniować autorytet. Chodzi mi o definicję funkcjonalną, niezależną od uprzedzeń, emocji. W modelu, który tu przedstawiam zaufanie do prawdziwości/poprawności przedstawionych nam stwierdzeń można osiągnąć na dwa przeciwstawne sposoby:
- uwierzenia w model - posiadanie własnej WIEDZY
- uwierzenia autorytetowi - postawieniu pewnego ŹRÓDŁA informacji ponad inne.

Uważam, że oba owe sposoby są ważne, cenne, nie do usunięcia z układanki myśli. Jakoś tam preferowałbym ten pierwszy. Bo gdy mamy wiedzę, to jesteśmy samodzielni, to my panujemy nad elementami obrazowanego umysłem stanu. Więc chyba właśnie o tę wiedzę chodzi - warto jest ją mieć.
Problem w tym, że w realnych warunkach wiedza jest często niedostępna. W końcu bierze sie ona z doznań, a potem z obróbki wniosków z owych doznań, z pracowitego budowania systemu zależności, konstruowania modelu - teorii. W warunkach gdy na starcie życia nie mamy bazy ani doznań, ani metodologii do zarządzania ową bazą, wiedzę można chcieć mieć i wszystko. Aby ją mieć naprawdę, czego człowieka wielka praca. A tu pewne rozwiązania trzeba mieć od razu! Gdy modeli (sprawdzonych! - a sprawdzenie jest dodatkową pracą) brak, pojawia się pomoc w postaci autorytetu. Na początku rodzice, potem nauczyciele, książki, publicyści, ludzie, których uważamy za madrych, instytucje, którym ufamy. I nie chodzi mi tu tylko o jakąś wielką chwałę doczepianą do pojęcia autorytetu. Autorytety w tym moim rozumieniu mogą być ukryte, zupełnie nie odbierające swojej radości (jeśli taka miała być) z powodu tego, że ktoś im ufa. Przykładowo, czytając etykietkę ze składem produktu żywnościowego w sklepie już posługujemy się mechanizmem autorytetu - bo pewnie zaufamy (!) podanej wartości, nie mając wiedzy o tym, co i jak się w fabryce dzieje, gdy produkowana jest sałatka, drzem, deser mleczny czy cokolwiek innego. Etykietka pełni tu rolę autorytetu - bo informacja od niej przyjmowana jest brana czystym mechanizmem zaufania, bo nie możemy tu samodzielnie niczego sprawdzić, nie mamy modelu (tzn. zgrubny model wiedzy czym są składniki musimy mieć, ale już niewiele więcej).

Filozofując, tworząc wiedzę jakoś tak mimowolnie odsuwa się w rozumowaniu aspekt autorytetu. Udaje się, jakby tego aspektu nie było, mówi się o zależnościach, o tym co z czego wynika. Trochę słusznie - w końcu to wiedza jest celem, autorytety powinny w końcu przestać być potrzebne, bo gdy będziemy wiedzieli jak ten świat działa, to nikt nam niczego nie będzie musiał podpowiadać, a my nikomu nie będziemy musieli wierzyć. Tak to by wyglądało w uproszczeniu...
W rzeczywistości jest bowiem bardziej skomplikowane. :rotfl:

Zaufanie, jakaś postać zasady autorytetu bowiem zostaje na zawsze. Może w nieco przekształconej postaci, ale będzie. Wynika to z tego, że nawet mając absolutną (ściślej "maksymalną, jaka byłaby możliwa) wiedzę o mechanizmach świata, nie będziemy i tak wiedzieli o tym CO WOLNE - o umysłach wolnych istot. Więc nawet będąc maksymalnym możliwym mądralą, geniuszem wiedzy i tak, gdy przyjdzie np. do pytania "czy Malinowska cię lubi?" będziemy musieli się udać do samej Malinowskiej i jakoś polegać na jej stwierdzeniu (albo i nie) w kwestii jej wolnego (!) stosunku uczuciowego do drugiego człowieka. Ale to jest właściwie temat na inną okazję. Tutaj chciałem pociągnąć inny aspekt sprawy.

Wyłanianie autorytetu
Gdybyśmy jakoś porównali te dwa mechanizmy nadawania ufności stwierdzeniom - wiedza vs autorytet - szukając co je wspiera, a co jest przeciw nim, to dla wiedzy mechanizmem wspierającym byłaby chyba SPÓJNOŚĆ wskazań, a dla autorytetu?...
- No właśnie - co buduje/wyłania autorytet (taki prawdziwy, nie wymuszony)?
- Chyba DOŚWIADCZENIE POPRAWNYCH WSKAZAŃ. Wierzymy komuś, kto nas nie oszukał (jakby się to nie sprawdza w przypadku polityków...). Raczej przestajemy wierzyć komuś, kto coś mówi, a potem okazuje się, że - nawet z różnych powodów, niekoniecznie świadomego kłamstwa - jednak wyszło na coś innego.
Autorytet buduje się reputacją.
W realnym społeczeństwie jest to oczywiście bardziej skomplikowane, bo występuję tu mechanizmy przemocy mentalnej, więc słabszym jednostkom daje się narzucić autorytety, które są fałszywe - bo kłamią, bo nie mają wiedzy, a za nimi stoi przemoc i manipulacja. Ale gdyby na razie odsunąć ów aspekt manipulacji na bok, gdyby jakoś skupić się na tworzeniu poprawnego autorytetu, to chyba tak byśmy powiedzieli, że tym budującym autorytet (zaufanie) mechanizmem jest rosnąca baza sprawdzonych jako poprawne/prawdziwe stwierdzeń.
Można by sobie wręcz wyobrażać taki czysty model autorytetu jako swego rodzaju czarną skrzynkę, albo magiczny przedmiot - jak z bajki, gdzie królowa pyta się "lustereczko powiedz przecie...", a lustereczko przekazuje jakąś tam nieznany rodzaj informacji. Jeśli sprawdziło się, że lustereczko ani razu nie skłamało, a podało 1000 poprawnych odpowiedzi, to autorytet lustereczka jest bardzo wysoki. Za chwilę, jak lustereczko poda nam nawet informację, która przeczy z kolei naszej wiedzy, to będziemy mieli zagwozdkę - czemu dać pierwszeństwo: naszym modelom, czy autorytetowi?

Wiedza kontra autorytet
Tutaj dotarłem wreszcie do celu moich przydługich wywodów. Wiem, że większość osób, które zdecydowało się zacząć czytać ten esej dawno już wymiękła... Ci co dotrwali będą mieli okazję zapoznać się z takim modelowym spojrzeniem na bodaj czy nie najpoważniejszy rodzaj dylematu epistemologicznego ludzkości. Czemu wierzyć - własnemu rozumieniu, opartemu o doświadczenia, czy jakiemuś autorytetowi, który (załóżmy roboczo) np. ogłasza nam coś nie wspieranego (czasem sprzecznego) przez naszą wiedzę. Przykładem najbardziej sztandarowym byłaby religia, która ogłasza coś, czego nie sposób sprawdzić - np. że nasza świadomość nie zaniknie po śmierci ciała. Wiedza tego przypadku nie obsługuje - przynajmniej, może z wyjątkiem kontrowersyjnych przypadków śmierci klinicznej, nie znane są ewidentne przypadki kogoś, kto po swojej śmierci objaśniłby ludzkości jak to jest po "tamtej stronie". Możemy zatem takiemu stwierdzeniu religii wierzyć, albo i nie.
Nauka w dużym stopniu wyparła wiele autorytetów z zajmowanych przez nie miejsc w świadomości społeczeństw. Ale nie tylko nauka. Ostatnio z kolei różne ugrupowania oszołomów wypierają z kolei naukę - powstają stowarzyszenia płaskiej Ziemi itp. Wygląda to trochę, jakby ludzkość znudziła się autorytetami, znudziła się tą wiedzą, którą maja "mądrale" i chciała im pokazać swoją "wolność", albo i... środkowy palec. Trudno jest chyba ludziom zaakceptować sam status wiedzy, którą mają eksperci na tym świecie. Powstaje, gdzieś na poziomie emocjonalnym, instynktowym, pytanie: dlaczego oni się tak obnoszą z tą swoją wiedzą? Czy muszę dać się im opanować, muszę zrezygnować ze swojej wolności, wierząc w kulistość Ziemi?... Więc co niektórzy się buntują.

Autorytet czysty
Autorytet "czysty" to taki, który praktycznie niczego nie ma na potwierdzenie swojej tezy, poza WŁASNĄ ARBITRALNOŚCIĄ. To ciekawe zagadnienie... Ale już za długi ten esej się zrobił.

wujzboj

Problem polega być może na tym, że twierdzenie autorytetu można zweryfikować tylko wtedy, gdy ma się odpowiednie kwalifikacje (a w wielu przypadkach - także dostatecznie wiele czasu i pieniędzy). Niestety, nie uczą nas w szkole, jak rozpoznać, co należy weryfikować, co warto weryfikować, co da się weryfikować, i co robić, gdy z weryfikacji rezygnujemy.

Zjawiska takie jak Towarzystwo Płaskiej Ziemi (przykład ekstremalny i dlatego neutralny) są w dużej mierze konsekwencją tego, że z jednej strony z różnych powodów podważane są powszechnie wszelakie autorytety, a z drugiej - brakuje umiejętności oceny, czy bardziej wiarygodne jest to, co jest podważane, niż to, za pomocą czego się podważa. Ludzie nierzadko sprawdzają bardzo płytko, ekstremalne płytko: to jest prawdziwe, bo tak mi się wydaje; to jest prawdziwe, bo przeciwstawia się xxxx (pod xxx wstawiamy to, czego nie lubimy); to jest fałszywe, bo z tego się śmieją ci, których lubię.

Ludziom łatwo zaszczepia się oczywistości. Przez powtarzanie, przez trywializowanie, przez odwoływanie się do przyzwyczajeń, do odruchów, do uczuć (szczególnie tych najniższych, jak strach, nienawiść, zawiść, czy pragnienie zemsty). A najprostsze sprawdzenie to sprawdzenie z oczywistością.

Michał Dyszyński

wujzboj

Wiadomo, że błędy, przekręty i manipulacje zdarzają się także w nauce. Nawet i w technologii, choć tu sprawdzenie jest w zasadzie proste: albo działa albo nie działa.

Problem polega na tym, że takie przypadki (lub sama możliwość ich zajścia) służą coraz skuteczniej do odbierania autorytetu nauce na rzecz szarlatanerii. Mądrość ludowa mówi, że kłamstwo ma krótkie nogi. Ale rzeczywistość internetowa jest inna. Krótkie nogi ma prawda, bo prawda jest trudna. Kłamstwo chodzi zaś na szczudłach półprawdy. Daleko i szybko.

Michał Dyszyński

wujzboj

Z memu "autorytet nauki" faktycznie łatwo wyprowadzić scjentyzm. Sądzę jednak, że panoszący się scjentyzm byłby dla społeczeństwa znacznie mniej szkodliwy, niż panosząca się ignorancja. Scjentyzm jest rodzajem ignorancji, ale ograniczonej do pewnych aspektów. Ignorancja odrzucająca naukę jest ignorancją absolutną, nieograniczoną.

Michał Dyszyński

wujzboj

Doświadczenie uczy, że środowisko naukowe, jeśli nie zduszone przez ideologię narzuconą z góry, jest na tyle zdywersyfikowane i wzajemnie weryfikujące swoje dokonania, że wcisnąć sobie zbyt daleko idącego kitu nie da.

Gorzej jest, gdy naukowość jest zastępowana ideologią, dywersyfikacja poddaniu się jedynie słusznym wartościom, a wzajemna weryfikacja - lustracją, memami i kpinami. Wtedy dopiero pojawia się prawdziwy problem...

Michał Dyszyński

wujzboj

Tyle, że to nie była nauka, a propaganda para-naukowa. Nawiasem mówiąc, "uczeni radzieccy dowiedli" było zwrotem raczej z dowcipów, ale oczywiście nauka była i jest przerabiana przez polityków na ich potrzeby. Aby takie przeróbki utrzymać, trzeba jednak jednocześnie trzymać i naukowców mocno za twarz, najlepiej zakrywając im przy tym usta.

Druga opcja nie wymaga jednak, by kogokolwiek za twarz trzymać. Bełkot rozlewa się sam, a pośrodku ogłupiałego tłumu możesz sobie wykrzykiwać największe prawdy - w najlepszym przypadku zignorują cię jako nawiedzonego naiwniaka, a w najgorszym ukamienują jako burzyciela lub oszusta.

I dlatego z dwojga złego wolę, by naukę naciągano niż ośmieszano.

Dyskurs

Michał Dyszyński