ŚFiNiA

Michał Dyszyński

W tym sfinskim chlewiku pojawiał się dość często motyw - argument z odróżnialności prawdy od dowolnej bzdury. Najczęściej występował jako atak na postawę przyjęcia jakiejś tezy bez dowodu - mechanizmem osobistego wyboru, czyli WIARY.
Na pierwszy rzut oka wygląda to nawet sensownie: jeśli nie mamy dowodu na to, czy coś jest prawdziwe, czy nie, to dlaczego przyjmować którąś z opcji?
A jednak w tym argumencie jest zawarty jest fundamentalny błąd myśli. Błąd ten ma kilka swoich źródeł, które tutaj chciałbym omówić.

1. źródło błędu - niepoprawnie rozumiana idea dowodu
2. źródło błędu - niepoprawna definicja wiary
3. źródło błędu - niepoprawna intuicja uznawania czegoś za prawdę i wynikające stąd zbyt silnie zredukowane potraktowania pojęcia pewności, sensowności, weryfikowalności.
4. Źródło błędu - brak analizy co do możliwości wdrożenia alternatywy dla wiary inaczej jak oszukiwaniem, czyli nazywanie inaczej niż słowem "wiara" czegoś co w istocie i tak spełnia definicję wiary.

Wszystkie te 4 błędy razem budują toksyczną układankę, która buduje właśnie ów fałszywy dylemat, że wiara miałaby zrównywać ze sobą rzeczy sensowne i bzdury.

Omówię te trzy pierwsze błędy osobno:
1. źródło błędu - niepoprawnie rozumiana idea dowodu
Dowód w logice jest zawsze pewną procedurą, która prowadzi od założeń i reguł rozumowania do tezy. W pełni ścisły dowód jest wskazaniem, iż nie ma innej opcji w danej sytuacji, jak tylko ta, w której z przyjętych na start założeń, w sposób konieczny wynika teza.
Potocznie jednak ludzie za dowód często uważają także
Wersja nadmiernie wymagająca - absolutne potwierdzenie prawdziwości czegoś.
Wersja zbyt mało wymagająca - jakieś tam stwierdzenie prawdziwości, w szczególności nie poddane żadnym rygorom, tylko wzięte jakąś "prywatną logiką", czyli indywidualnym przekonaniem stwierdzającego.
Obie te wersje, jeśli zostaną przyjęte, doprowadzą do błędnych konkluzji. Wersja nadmiernie wymagająca po prostu nie występuje w logice. Nie dysponujemy żadnym absolutnym punktem wyjścia w jakiekolwiek rozumowanie, a więc też nie ma czegoś takiego, jak dowód absolutny.
Z kolei wersja wymagająca zbyt mało prowadzi do innego błędu - do rozumowania, w którym zamiast logiki używa się intuicji. Intuicja zaś jest najczęściej omylna (choć oczywiście nie zawsze omylna, a także nie upoważnia owa omylność do jakiejś całkowitej z tej intuicji rezygnacji).
Żeby z kolei użyć poprawnej wersji idei dowodu, z kolei niezbędne będzie oparcie się na czymś przy dowodzeniu. Owo coś skądś musi się wziąć. Prędzej czy później, nawet jeśli byśmy wystartowali od założeń i modeli, które z czegoś tam wynikają, dojdziemy do sytuacji, w której nie będzie już wsparcia dla tego, co miałoby być podstawą dla wynikania. Trzeba to będzie przyjąć jakąś postacią wiary.

2. źródło błędu - niepoprawna definicja wiary
Drugim źródłem błędu jest przyjęcie koncepcji wiary, która wyłania jakąś opcję zupełnie losowo, całkowicie chaotycznie. Co prawda taka opcja wiary też może się zdarzyć, ale nie jest tą jedyną, ani nawet nie jest domyślną. Wiara jest mechanizmem prywatnego uznania jakiejś tezy opartym o przesłanki nie oferujące pewności. Wierzymy, bo uznajemy, że chociaż jakieś tam wątpliwości występują, to jednak mamy jakieś własne powody, do uznania danej tezy. Jest tu aspekt subiektywny, jest wybór osoby. Ale to wcale nie znaczy, że mamy do czynienia z rozstrzygnięciem losowym. Wiara najczęściej jest oparta o JAKIEŚ TAM PRZESŁANKI. Może są to przesłanki lepsze, a może gorsze. Czy są lepsze czy gorsze, da się rozstrzygnąć jeśli powstanie model, kryteria a także zostanie zrealizowana procedura ich rozstrzygania. Ten model i kryteria z kolei też trzeba skądś wziąć - zwykle ZAŁOŻYĆ, czyli oprzeć się znowu o jakąś postać wiary, jako że większość założeń jest brana z dość luźno formułowanych celów działania, poznania, bądź z przekonań, ogólnego ogląd sprawy.

3. źródło błędu - niepoprawna, naiwna intuicja uznawania czegoś za prawdę i wynikające stąd zbyt silnie zredukowanego potraktowania pojęć pewności, sensowności, weryfikowalności.
Naiwnym traktowaniem prawdy jest uznanie, iż każde sformułowanie, każdy problem, pytanie daje się rozstrzygać w dychotomii prawdziwe vs fałszywe. Tak jakby nie istniały pytania źle postawione, niezrozumiałe, odnoszące się do błędnych przekonań o rzeczywistości. Pytanie o to, czy koniec świata jest na wschodzi, czy też należy szukać go w innych kierunkach nie ma poprawnej odpowiedzi w dychotomii tak vs nie. Ten prosty przykład pokazuje, że nie zawsze da się poprawność zredukować do dychotomii prawda - fałsz. Nie jest też tak, że wszystko da się zweryfikować, czyli nie zawsze w ogóle mamy możliwość zero-jedynkowego potwierdzenia prawdy.
Życie jest skomplikowane, wymaga od nas najczęściej (!) wyborów opartych o szacowanie, niepewne dane, niepewne modele. Wątpliwości tutaj są normą.

W świetle powyższego malowanie wyboru opartego o wiarę, czyli o osobisty, nie mający absolutnego potwierdzenia wybór i szacowanie danych, jest po prostu koniecznością w większości przypadków. Luksus pewności jest rzadki, to jest luksus. Wierzenie podawanym nam informacjom jest normą w życiu.
A w nauce - czy tam jest wiara, czy jej nie ma?...

Tu sprawa jest trochę bardziej skomplikowana. Z jednej strony na pewno w nauce aspekt wiary występuje. Z drugiej jednak jest on rzeczywiście nieco inaczej skonfigurowany niż wiary w sytuacjach potocznych, życiowych. Nauka do perfekcji dopracowała coś, co można by nazwać "wiarą warunkową", albo może "wiarą zależną od założeń", czy "wiarą roboczą". Można by powiedzieć, iż w nauce wierzy się w metodologię, w założenia modeli, teorii, w jakimś stopniu w uczciwość ludzką (w końcu odpowiednio dobrze ugadana zmowa pomiędzy badaczami byłaby w stanie naprawdę długo utrzymywać fałszywe przekonania). Jednak nie jest to wiara absolutna, raczej jest to rodzaj kredytu zaufania. A z kredytami różnie bywa...

W każdym razie przyjmowanie różnego rodzaju tez na wiarę jest po prostu koniecznością, a nie jakąś fanaberią, prowadzącą do chaosu w rozpoznaniach. Wierzyć jednak powinniśmy też rozważnie, mając przesłanki, o coś się opierając. To nas nie zabezpieczy przed uwierzeniem błędnym, ale nie jest też losowością w wyborze tezy. Nie jest też chaosem.

Michał Dyszyński

Michał Dyszyński